Obecnie nauka medyczna przykłada dużą wagę do leczenia krwią czy preparatami, które wytwarza się na jej bazie. Rozwój nauki medycznej wprowadził wykorzystanie krwi w różnych dziedzinach (onkologia, hematologia) i przy rozmaitych zastosowaniach (transplantologia, transfuzje). Specyfika używania krwi w medycynie do leczenia pacjentów wymaga jej pozyskania od drugiego człowieka. To jest kwestia zasadnicza, że ten typ leczenia może być zrealizowany tylko dzięki nieprzymuszonemu dawstwu krwi od innych osób. Naturalnie obecnie wykorzystanie krwi coraz szerzej się rozwija. I o ile medycyna rozszerza jej zastosowanie, o tyle paranauka i różne społeczno-religijne ruchy (świadkowie Jehowy) kwestionują jej użycie u innego człowieka. W dobie internetu bardzo szybko rozchodzą się różne informacje, których na łamach publicystyki naukowej nawet nie warto przytaczać, a są to często wymysły ludzi szukających za wszelką cenę rozgłosu i uwagi. Takie działania powodują jednak, że ten altruistyczny akt polegający na pomocy innemu człowiekowi jest kwestionowany. Oczywiście rozpowszechnienie tych twierdzeń i brak zrozumienia tego mechanizmu przez potencjalnych zainteresowanych mogą wywołać niechęć czy nawet strach osób, które rozważają możliwość dawstwa krwi. Trzeba zdawać sobie sprawę, że krwi cały czas brakuje i istnieje ciągła potrzeba jej pozyskiwania. Przepisy prawne zawarte w trzech aktach określają zadania lekarza zaangażowanego w ten proces, co zostanie zaprezentowane na łamach opracowania.

Tylko w ciągu jednego roku w Polsce wykonuje się ok. 1,7 mln transfuzji krwi, które ratują życie i zdrowie ludziom potrzebującym takiego sposobu leczenia [1]. Odpowiedzialna za to w Polsce publiczna służba krwi jest określona aktem prawnym – Ustawą z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi [2]. W tym akcie znajdują się informacje na temat organizacji publicznej służby krwi i jej społecznej roli. Są tam przedstawione zasady pobierania krwi i jej składników od zainteresowanych, zasady związane z jej badaniem, zapewnieniem jakości i czuwaniem nad jej bezpieczeństwem, a także nad jej prawidłowym przechowywaniem. Określono też zasady samej budowy i organizacji krwiolecznictwa w Polsce. Przedstawione tam zapisy prezentują również główne cechy systemu krwiodawstwa w Polsce i jego naczelną misję. Należy zaznaczyć, że publiczna służba krwi jest oparta na zasadzie dobrowolnego jej przekazywania od zainteresowanych (dawców) [2]. Skala dawstwa i wola udziału zainteresowanych w przekazywaniu krwi jest obiektem badań i analiz, które starają się poznać i określić ten proces [3-7]. W ustawie są zawarte podstawowe definicje i zasady związane z oddawaniem krwi przez zainteresowanych. Osobę, która dobrowolnie zdecyduje się na oddanie krwi, nazywamy dawcą krwi [2]. W takim przypadku krew lub jej składniki są oddawane do celów innych niż badania diagnostyczne, do których potrzeba próbek krwi do wykonania analiz i poznania parametrów organizmu. Po poinformowaniu dawca ma pełną świadomość tego, czego dotyczy ta procedura, która jest zarazem altruistycznym aktem dzielenia się swoją krwią z potrzebującymi. Naturalnie w tym mechanizmie uczestniczą publiczne podmioty, które w praktyce zajmują się pobieraniem krwi, jej magazynowaniem i przekazywaniem dalej do różnych odbiorców (np. banków krwi znajdujących się w podmiotach leczniczych). Publiczna służba krwi i opracowane zasady pobierania, składowania i dystrybucji zapewniają anonimowość dawcy krwi [2]. Wiąże się to z tym, że oznakowanie opakowań krwi i opakowań składników krwi nie może zawierać danych umożliwiających identyfikację dawcy przez biorcę krwi, inną osobę bądź przez jednostkę organizacyjną inną niż jednostka organizacyjna publicznej służby krwi, która jest wyszczególniona w powyższej ustawie. Wyjątkiem od tej zasady jest jeden typ pobrań. Ta procedura nie dotyczy pobrania autologicznego, czyli pobrania krwi lub jej składników od danej osoby z przeznaczeniem do przetoczenia wyłącznie tej osobie lub do innego zastosowania u tej osoby [2]. Koncentrując się na zadaniach związanych z publiczną służbą krwi, trzeba podkreślić, że wpisana w nią rola lekarza jest bardzo duża. Warto przedstawić przypisane do służby krwi zadania i powinności lekarzy. Dotyczą one w dużej mierze kwestii informacyjnych oraz tych związanych z procesem pozyskiwania krwi od darczyńców. Lekarz kwalifikuje do oddania krwi, osocza, zabiegów aferezy na podstawie informacji z wypełnionego kwestionariusza dawcy, przeprowadzonego wywiadu lekarskiego i badań przedmiotowych, które uwzględniają diagnostyczne badania pomocnicze (jeśli jest potrzeba ich zlecenia) [8]. Na podstawie uzyskanych informacji następuje kwalifikacja takiej osoby na dawcę krwi, czyli realne rozpoczęcie procedury pobrania krwi. Także lekarz na podstawie badań może dokonywać kwalifikacji na dawcę osoby, która jest aktualnie leczona. Wówczas lekarz powinien zwrócić się z prośbą do lekarza specjalisty o przedstawienie opinii o braku przeciwwskazań do oddawania krwi. W myśl art. 21 ust. 1 Ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi przetoczenia krwi (lub jej składników) może dokonywać wyłącznie lekarz wykonujący zawód w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnego i całodobowego świadczenia zdrowotnego. Lekarz może zlecić taką czynność pielęgniarce lub położnej, pod warunkiem że odbyła ona odpowiednie przeszkolenie praktyczne, potwierdzone zaświadczeniem [2]. Wśród innych powinności lekarza związanych z pobieraniem krwi art. 15 tej ustawy określa, że warunkiem procedury jest skuteczne poinformowanie zainteresowanego przez lekarza (także przez pielęgniarkę spełniającą wymagane kryteria) o szczegółach dotyczących mechanizmu pobierania krwi. Informacje te dotyczą istoty zabiegu pobrania krwi i możliwych następstw związanych ze stanem zdrowia dawcy po pobraniu. Obejmują ponadto możliwe sposoby wykorzystania krwi i jej składników, np. przetwarzania lub magazynowania do późniejszego wykorzystania [2]. Pobrania krwi lub jej składników dokonuje lekarz albo inna osoba do tego uprawniona. Taka osoba dokonuje pobrania w obecności lekarza lub w okolicznościach umożliwiających jego niezwłoczne wezwanie. Warto zaznaczyć, że kandydatem na dawcę krwi lub dawcą krwi może zostać również osoba bez pełnej zdolności do czynności prawnych, powyżej 17. roku życia, po wyrażeniu przez nią i przez jej przedstawiciela ustawowego w obecności lekarza zgody w formie pisemnej na pobranie krwi. Takie postępowanie może być podyktowane względami fizjologicznymi lub leczniczymi, a także nagłą sytuacją, gdy jest potrzebna krew. Lekarz wówczas będzie musiał dopełnić formalności uzyskania w formie pisemnej zgody równoległej, czyli zarówno takiej osoby, jak i jej przedstawiciela ustawowego. Oczywiście po pełnym poinformowaniu uprawnionych [9]. Lekarz musi spełnić wymóg informacyjny także w sytuacji, gdy pobranie krwi lub jej składników ma być poprzedzone zabiegiem uodpornienia lub innym zabiegiem wykonywanym w celu uzyskania osocza czy surowic diagnostycznych. Warto podkreślić, że zadaniem lekarza przeprowadzającego badania kwalifikacyjne w jednostce organizacyjnej publicznej służby krwi jest zawsze odnotowanie w dokumentacji medycznej procedury dopuszczenia do takiego zabiegu. Wiąże się to z wymogiem prowadzenia dokumentacji medycznej przez wskazane osoby. Artykuł 16 ust. 2 Ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi określa kolejną powinność lekarza związaną z pozyskiwaniem krwi. W przypadku kandydatów na dawców krwi i dawców krwi o ograniczonej możliwości porozumiewania się, spowodowanej niepełnosprawnością, to właśnie lekarz wspólnie z tą osobą decyduje o sposobie wymiany informacji, jak również o sposobie przeprowadzenia zabiegu zgodnie z obowiązującymi procedurami. Lekarz musi przed pobraniem krwi dokonać weryfikacji wypełnionego kwestionariusza dawcy krwi (musi sprawdzić fakt zamieszczenia danych kontaktowych dawcy, o których mowa w art. 17 ust. 5 pkt. 14-17 tej ustawy). Ma ponadto obowiązek zweryfikowania i pisemnego potwierdzenia wypełnionego kwestionariusza dawcy krwi z wywiadem medycznym i wykonanymi badaniami w celu stwierdzenia, czy kandydat na dawcę spełnia wymagania zdrowotne. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 września 2017 r. w sprawie warunków pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi to kolejny akt określający rolę lekarza podczas pobierania krwi od dawców [10]. Także i w tym akcie położono nacisk na odpowiednie informowanie dawców. Zakres tych informacji jest określony w załączniku nr 1. Lekarz po przeprowadzeniu badania lekarskiego stwierdza spełnianie przez kandydata na dawcę krwi wymagań zdrowotnych, które są szczegółowo określone w § 3.1. Przepisy określają, że w szczególnych przypadkach można pobrać krew od dawców krwi (i kandydatów na dawców krwi), którzy na podstawie kryteriów kwalifikowania nie spełniają wymagań do oddania krwi, pod warunkiem wyrażenia zgody przez lekarza (upoważnionego do tego w danym podmiocie leczniczym). Takie pobrania są wpisywane do dokumentacji medycznej kandydata na dawcę krwi lub dawcy krwi. Orzeczenie lekarza o stanie zdrowia kandydata na dawcę krwi lub dawcy krwi zawiera określenie „kwalifikuje się do pobrania krwi” albo „nie kwalifikuje się do pobrania krwi” (§ 5.1) [10]. W przypadku dyskwalifikacji czasowej lekarz ma obowiązek poinformowania kandydata o przyczynie przeciwwskazania do pobrania krwi, dokładnym powodzie dyskwalifikacji i czasie jej trwania. Lekarz może także w jednostce organizacyjnej publicznej służby krwi, w zależności od ogólnego stanu zdrowia dawcy, ustalić inną od określonej ilość krwi oddawanej w ciągu roku i częstotliwość jej oddawania [10].

Lekarz – a dokładnie lekarz odpowiedzialny za gospodarkę krwią w danym podmiocie leczniczym lub lekarz specjalista anestezjologii i intensywnej terapii – może również wejść w skład komitetu transfuzjologicznego. Zadaniem tego komitetu jest:

Następnie lekarz wypisuje indywidualne zamówienie na krew (jej składniki) na podstawie potwierdzonego wyniku badania grupy krwi pacjenta, informacji dotyczących poprzednich przetoczeń i szczególnych wskazań dotyczących krwi lub jej składnika [12]. Gdy brak jest wyniku z 2-krotnego oznaczenia grupy krwi co do jej wiarygodności, lekarz zleca wykonanie kolejnego oznaczenia grupy krwi przed jej wydaniem. Próbkę krwi pobiera się na podstawie wypełnionego i podpisanego przez lekarza zlecenia na badanie krwi i jej grupy [12]. W przypadku braku potwierdzonego wyniku grupy krwi albo jeżeli istnieją wątpliwości co do wiarygodności takiego wyniku, lekarz może wypisać zamówienie indywidualne na krew lub jej składniki na podstawie niepotwierdzonego wyniku grupy krwi, pod warunkiem jednoczesnego zlecenia wykonania kolejnego badania i oznaczenia grupy krwi. W przypadku braku wyniku dotyczącego grupy krwi lekarz zleca wykonanie oznaczenia grupy krwi, a w przypadku konieczności przetoczenia krwi lub jej składników zleca pobranie drugiej próbki krwi na ponowne oznaczenie grupy w celu uzyskania wyniku potwierdzonego i wykonania próby zgodności, jeżeli jest wymagana. W razie pilnego przetoczenia lekarz może podjąć decyzję o przetoczeniu KKCz (koncentrat krwinek czerwonych) albo KPK (preparat krwiopochodny) zgodnych w układzie ABO i RhD, przed wykonaniem próby zgodności na podstawie potwierdzonego wyniku grupy krwi [12]. Lekarz, który dokonał oceny zgodności krwi lub jej składnika z grupą krwi biorcy, składa swój podpis na wyniku próby zgodności wraz z datą i godziną dokonania oceny lub na innym dokumencie wydanym przez bank krwi. Dokument ten jednoznacznie wskazuje, dla kogo dany składnik krwi jest przeznaczony [12]. Lekarz odpowiedzialny za przetoczenie krwi powinien być obecny w chwili rozpoczęcia przetoczenia zawartości każdego pojemnika z krwią lub jej składnikami. W myśl kolejnego zapisu lekarz odpowiedzialny za przetoczenie i lekarz przejmujący opiekę nad pacjentem są odpowiedzialni za obserwację pacjenta podczas przetaczania i przez 24 godz. od jego zakończenia (§ 13.1). Lekarz może podjąć decyzję o krótszej obserwacji pacjenta, lecz nie może być ona krótsza niż 12 godz. Ma on także za zadanie udzielić pacjentowi informacji o konieczności niezwłocznego zgłoszenia każdego niepokojącego objawu, a w szczególności: dreszczy, wysypki, zaczerwienienia skóry, duszności i bólu kończyn lub okolicy lędźwiowej [12]. Powinien ponadto zwrócić szczególną uwagę na pacjentów, którzy są nieprzytomni, a jeśli u pacjenta wystąpią objawy nasuwające podejrzenie wczesnej niepożądanej reakcji (poważnej niepożądanej reakcji), należy natychmiast wstrzymać przetoczenie. Następnie lekarz ma obowiązek autoryzacji wyników badań, mianowicie wszystkie wyniki badań wydawane z pracowni immunologii transfuzjologicznej muszą być autoryzowane przez diagnostę laboratoryjnego lub lekarza mającego zaświadczenie upoważniające do wykonywania badań i autoryzacji wyników w zakresie immunologii transfuzjologicznej. Lekarz sprawujący opiekę nad pacjentem, u którego wystąpiło podejrzenie poprzetoczeniowego zakażenia wirusem: HBV (wirus zapalenia wątroby typu B), HCV (wirus zapalenia wątroby typu C) lub HIV (ludzki wirus nabytego upośledzenia odporności), ma obowiązek poinformowania o tym pacjenta i zlecenia odpowiednich badań w celu potwierdzenia lub wykluczenia tego zakażenia (§ 38.6) [12]. Do dnia 31 grudnia 2027 r. obowiązki lekarza odpowiedzialnego za gospodarkę krwią i jej składnikami można powierzyć innemu lekarzowi specjaliście określonemu w przepisach.

Znaczenie przypisanych do zawodu lekarza powinności związanych z publiczną służbą krwi jest bardzo duże. Podkreślany wielokrotnie obowiązek informacyjny jest priorytetem, jeśli chodzi o naczelne zadania lekarza. Naturalnie to zasadne założenie, bo właśnie lekarz dysponuje największą wiedzą związaną ze znaczeniem pobranej krwi w ratowaniu czy pomocy potrzebującym. Lekarz ma za zadanie przekazywać istotne i merytoryczne informacje zainteresowanym, czyli potencjalnym dawcom. Informacje takie mogą pomóc im w zrozumieniu tej procedury i podjęciu decyzji o dzieleniu się swoją krwią. W przekazywanych informacjach warto zaznaczyć, że kluczowa jest wolna wola darczyńcy, a jego zgoda na pobranie jest działaniem altruistycznym, kiedy taka osoba decyduje się na bezinteresowną pomoc innym, nawet anonimowo. Oczywiście w tych informacjach można zawrzeć szczegóły dotyczące tego, co dyskwalifikuje potencjalnego dawcę i naturalnie szczegóły samego pobrania. Wówczas osoba zainteresowana właśnie od lekarza, czyli osoby kompetentnej, uzyska wymagane i interesujące ją informacje. Zapisy prawne określają kolejną istotną powinność lekarza – kwalifikację osoby na dawcę, której lekarz dokonuje na podstawie informacji z wypełnionego kwestionariusza i badania przedmiotowego. Lekarz musi złożyć podpis na wydanym przez bank krwi dokumencie, jednoznacznie wskazującym, dla kogo dany składnik krwi jest przeznaczony. Warto podkreślić, że opisana rola lekarza związana z leczeniem krwią jest bardziej dobitna, gdy on sam ma przeświadczenie o działaniu ważnym, które w systemie społecznym będzie stanowić istotny element pomocy potrzebującym.

Patryn R., Gryciak M.: Publiczna służba krwi. Zadania i obowiązki lekarza. Neurol Prakt 2019; 6: 91-95.