Odpowiedzialność karna lekarza za błąd w sztuce medycznej

Odpowiedzialność karna lekarza za błąd w sztuce medycznej

Za błąd w sztuce medycznej uważa się złamanie zasad wiedzy medycznej przez lekarza, a jego skutkiem jest nieumyślne uszkodzenie ciała pacjenta. Za popełnienie błędu medycznego lekarzowi grozi odpowiedzialność karna, cywilna oraz dyscyplinarna. W piśmiennictwie prawniczym odnajdujemy wiele definicji błędu medycznego, natomiast pojęcie to nie zostało unormowane bezpośrednio w przepisach prawnych. „Błąd medyczny polega na naruszeniu przez lekarza podejmującego czynność medyczną obowiązujących go w konkretnym wypadku, wypracowanych na gruncie nauki i praktyki reguł postępowania zawodowego wobec dóbr prawnych w postaci życia i zdrowia człowieka, które na gruncie prawa stanowi podstawę dla stwierdzenia naruszenia obowiązku ostrożności” [1]. Za błąd medyczny można uznać również: „nierozmyślne uszkodzenie ciała lub pozbawienie życia chorego dokonane przez lekarza lub inną osobę do leczniczej działalności upoważnioną, a to wskutek nieświadomości zasad lub zaniedbania”. Jest to pogląd wybitnego polskiego lekarza medycyny sądowej Leona Wachholza, który twierdził, że błąd medyczny może podlegać karze, wyłącznie gdy był widoczny, możliwy do uniknięcia przy zastosowaniu zwyczajnej wiedzy i zręczności lekarza oraz jeżeli był dokonany umyślnie i z premedytacją, a nie w wyniku przypadku [2]. Aktualna jest także ciągle definicja błędu medycznego wyrażona w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 1955 r.: „Błędem w sztuce lekarskiej jest czynność (zaniechanie) lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medyczną w zakresie dla lekarza dostępnym” [3]. Ewelina Bachera oraz Bartosz Smółka twierdzą, że definicja ta mimo upływu czasu nie traci na znaczeniu, a to dlatego, że ujęty w niej jest bardzo ważny element, jakim jest postępowanie wbrew nauce i naruszenie wiedzy oraz praktyki medycznej [4]. Wszystkie powyższe definicje mają wspólny sens, który prowadzi do wniosku, że błąd medyczny stanowi naruszenie zarówno praktyki medycznej oraz reguł wiedzy przez lekarza. Wniosek ten można dodatkowo uzupełnić o stwierdzenie, że odpowiedzialność lekarza za szkodę wyrządzoną pacjentowi w wyniku błędu w sztuce medycznej wchodzi w grę, gdy błąd ten jest jednocześnie zawiniony oraz spełniona zostanie przesłanka odpowiedzialności w postaci związku przyczynowego pomiędzy działaniem lekarza polegającym na naruszeniu ostrożności a negatywnym skutkiem dla zdrowia lub życia pacjenta.

Rozróżniamy cztery podstawowe rodzaje błędów medycznych: diagnostyczny, terapeutyczny, techniczny i organizacyjny.
  • Błąd diagnostyczny (zwany również błędem w rozpoznaniu) zachodzi, gdy lekarz ustali mylne rozpoznanie w skutek nienależytego zastosowania dostępnej wiedzy i praktyki medycznej. Najczęściej jest to efekt źle przeprowadzonego wywiadu lekarskiego, skierowania na nieodpowiednie badania lub ogólny ich brak, mylna interpretacja objawów, które sugerowały konkretne schorzenie.

  • Za błąd terapeutyczny uznawane są przypadki zastosowania nieodpowiedniego leczenia, sprzecznego z obowiązującą wiedzą oraz praktyką medyczną. Przykładem może być niewłaściwe przeprowadzenie zabiegu stomatologicznego, w trakcie którego stomatolog dokona ekstrakcji tylko niektórych chorych zębów, pomijając pozostałe chore zęby, które z punktu wiedzenia wiedzy medycznej również należało usunąć, w skutek czego u pacjenta dojdzie do niepożądanych powikłań i pogorszenia jego stanu zdrowia [5].

  • Błąd techniczny bardzo często objawia się przez zaniedbanie bądź niepoprawne wykonywanie decyzji lekarskich (np. pomyłka w tożsamości pacjentów). Błąd ten zdarza się niejednokrotnie w trakcie skomplikowanych zabiegów z zastosowaniem specjalistycznego sprzętu. Jako błąd techniczny zaliczane są również przypadki niewykonania koniecznych czynności przedzabiegowych (np. niewykonanie lub brak zlecenia zdjęcia RTG zębów, brak zlecenia prób uczuleniowych itp.).

  • Błąd organizacyjny jest ściśle powiązany z kwestiami zarządzania i administrowania jednostkami medycznymi. Jest nim np. nienależyte wykonywanie funkcji kierowniczych w szpitalu bądź przychodni, może również polegać na złej organizacji leczenia, która spowoduje uszczerbek na zdrowiu lub życiu pacjenta. Błąd organizacyjny często ma konsekwencje w postaci błędów terapeutycznych popełnianych w danej jednostce medycznej przez pracujących tam lekarzy [6]. Lekarz za swoje działania może ponosić odpowiedzialność prawną. Odpowiedzialność prawna są to: „określone prawem ujemne konsekwencje (zastosowanie sankcji) wobec określonego podmiotu, związane z zaistnieniem negatywnie ocenianego stanu rzeczy” [7]. Konkretyzując, lekarz za negatywne skutki wykonania lub zaniechania czynności medycznych, które są sprzeczne z aktualną wiedzą i praktyką medyczną, może ponieść odpowiedzialność cywilną, dyscyplinarną i karną.

  • Odpowiedzialność cywilna dochodzona jest na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Lekarz ponosi odpowiedzialność cywilną, gdy jego działaniu lub zaniechaniu można przypisać winę, a efektem zawinionego działania lub zaniechania jest szkoda pacjenta. Dodatkowo pomiędzy szkodą a działaniem lub zaniechaniem lekarza zachodzi bezpośredni związek przyczynowy.Odpowiedzialność dyscyplinarna dotyczy postępowania przed sądem lekarskim i dochodzona jest za działanie sprzeczne z zasadami Kodeksu Etyki Lekarskiej oraz z przepisami ustaw normujących wykonywanie zawodów medycznych, np. ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ustawy o izbach lekarskich.

  • Odpowiedzialność karna ponoszona jest za działanie o znamionach przestępstwa, które może zostać uznane za szczególnie niebezpieczne dla porządku prawnego, a jednocześnie zagraża życiu bądź zdrowiu pacjenta. Odpowiedzialność karna jest ściśle powiązana z takimi sankcjami, jak: pozbawienie lub ograniczenie wolności oraz grzywna.

W poniższych rozważaniach skoncentruję się na odpowiedzialności karnej, ponieważ jak pokazuje praktyka spraw z zakresu odpowiedzialności lekarzy za błędy medyczne, to uzyskanie w pierwszej kolejności prawomocnego wyroku karnego jest idealnym wstępem do ewentualnego dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia w drodze postępowania cywilnego. Jest to spowodowane tym, że sąd cywilny zobligowany jest wyrokiem karnym, a jego orzekanie zazwyczaj ogranicza się do zasądzenia należytej/adekwatnej wysokości roszczenia.

W zdecydowanej większości spraw odpowiedzialność karna dotyczy popełnionego przez lekarza błędu w sztuce medycznej, czyli wykonania czynności lekarskiej sprzecznie z obowiązującą wiedzą oraz praktyką medyczną. Odpowiedzialności tej podlegają także takie działania, jak leczenie bez wymaganej zgody pacjenta, nieudzielenie pomocy, czy złamanie tajemnicy lekarskiej, których skutkiem mogło być narażenie pacjenta na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Niejednokrotnie powodem powództwa przeciwko lekarzowi jest zgon pacjenta np. w czasie nieskomplikowanego zabiegu lub zaistnienie poważnych powikłań pooperacyjnych, których pacjent bądź jego rodzina się nie spodziewali. Istnieje wiele przypadków, gdy podczas pozornie nieskomplikowanego zabiegu dochodzi do popełnienia błędu w sztuce medycznej, który skutkuje śmiercią chorego. Błąd lekarza może również doprowadzić do poważnych komplikacji zdrowotnych. Przyczyną błędu może być np. nieprawidłowo ustalone rozpoznanie czy nierzetelnie prowadzona dokumentacja medyczna. Udowodnienie, że dany błąd medyczny był przyczyną zgonu lub poważnego uszczerbku na zdrowiu jest niezmiernie trudne. Jednak aby uniknąć oskarżeń o popełnienie błędu w sztuce medycznej, należy bezwzględnie przestrzegać zasad wiedzy i praktyki medycznej. Potwierdza to art. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty: „Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością” [8]. Zastosowanie się do tego przepisu w praktyce gwarantuje ochronę przed uznaniem czynności wykonywanych przez lekarza za błąd medyczny. Natomiast odpowiedzialność karna lekarza zachodzi, gdy jego działanie może zostać uznane za zawinione i gdy istnieją przesłanki do przypisania mu winy. To wina sprawcy decyduje o jego ewentualnej odpowiedzialności. Natomiast na poszkodowanym spoczywa tzw. ciężar dowodu, czyli obowiązek udowodnienia faktów, z których wywodzi skutki prawne. Mówiąc prościej, to poszkodowany musi udowodnić winę sprawcy [9].

Obok działania sprzecznego z obowiązującą wiedzą i praktyką lekarską oraz określenia winy sprawcy trzecim istotnym elementem odpowiedzialności karnej lekarzy jest ustalenie bezpośredniego i adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy działaniem lekarza a pogorszeniem stanu zdrowia pacjenta. Udowodnienie związku przyczynowego jest rolą sądu. Powołani w sprawach biegli sądowi często spotykają się z trudnościami w prawidłowej ocenie, czy negatywne skutki w zdrowiu pacjenta zostały spowodowane przez błąd medyczny, czy przez naturalny postęp choroby w organizmie pacjenta. Orzecznictwo Sądu Najwyższego stoi na stanowisku, że czynności medyczne, mające negatywny wpływ na stan zdrowia pacjenta wykonane przez lekarza, nie muszą być jedyną przyczyną tego skutku i dopuszczalne jest w takich sytuacjach przypisanie lekarzowi winy za skutek, jaki nastąpił w efekcie wykonanych przez niego czynności medycznych. Jednocześnie konieczne jest, aby działanie lekarza było co najmniej jednym z powodów, bez którego nie ziściłby się skutek. Podczas prób udowodnienia winy za błąd medyczny najbardziej skomplikowane jest przypisanie mu negatywnego skutku. Jest to przyczyną, pomimo mnogości w ostatnich latach skarg dotyczących błędów medycznych, niewielkiej ilości spraw sądowych, a jeszcze mniej wyroków skazujących lekarzy za spowodowane błędem skutki. Działanie lekarzy sprzeczne z regułami wiedzy i praktyki medycznej bez możliwości przypisania im skutku jest jedynie podstawą do odpowiedzialności zawodowej przed sądem lekarskim [10].

Lekarz jest gwarantem życia i zdrowia pacjenta, a w związku z tym zobligowany jest do ratowania życia pacjenta zgodnie z obowiązującą wiedzą medyczną wymaganą w danej sytuacji. Działania lekarza powinny być prowadzone w taki sposób, aby jego skutki nie były zagrożeniem dla życia i zdrowia pacjenta. Artykuł 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty nakłada na lekarzy obowiązek niesienia pomocy lekarskiej w każdym wypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby u pacjenta spowodować negatywne skutki zdrowotne, czyli również i wtedy, gdy ich wystąpienie mogło i powinno być przez lekarza przewidziane [11]. Lekarz powinien nie tylko prawidłowo ocenić stan zdrowia pacjenta i ustalić prawidłowe rozpoznanie stwierdzające zagrożenie zdrowia, ale powinien również wziąć pod uwagę możliwość jego pogorszenia. Jeśli przewidywane pogorszenie zdrowia spowodowałoby zagrożenie dla życia pacjenta, to lekarz ma obowiązek udzielenia właściwej w danej sytuacji pomocy medycznej [12]. Niespełnienie obowiązku wynikającego z art. 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, a w jego efekcie spowodowanie zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta, może skutkować odpowiedzialnością karną lekarza za przestępstwo nieumyślne, jeśli zajdą przesłanki z art. 9 § 2 Kodeksu karnego: „Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć” [13].

Kodeks karny oraz procedura karna nie zawierają norm, które bezpośrednio odnoszą się do lekarzy, ale niektóre z zamieszczonych w nich przepisów z racji wykonywanego zawodu, mogą być złamane przez pracowników służby zdrowia.

Art. 160 § 1 Kodeksu karnego w brzmieniu: „Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3” definiuje przestępstwo konkretnego narażenia pacjenta na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu przez lekarza lub lekarza dentystę [14].

Konkretyzacją powyższego przepisu jest art. 157 § 1 Kodeksu karnego mówiący o przestępstwie spowodowania średniego lub lekkiego uszczerbku na zdrowiu, na podstawie którego ściga się za błędy medyczne. Zgodnie z niniejszą normą: „Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Ustawodawca za uszczerbek na zdrowiu uznaje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, o którym mowa jest w art. 157 § 2: „Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2” [15]. Wielkość uszczerbku doznanego przez osobę poszkodowaną rozstrzyga o kwalifikacji prawnej działania sprawcy, co jest równoznaczne z surowością ewentualnej kary. Karalność przestępstwa z art. 157 § 1 przedawnia się po upływie 10 lat, natomiast w przypadku przestępstwa z art. 157 § 2 po upływie 5 lat. Prawo karne przy opisywanym przestępstwie daje możliwość dobrowolnego poddania się karze. Możliwość taka istnieje do momentu zakończenia pierwszego przesłuchania oskarżonego na rozprawie głównej. Oskarżony składa wniosek o wydanie orzeczenia skazującego i wymierzenia mu odpowiedniej kary z pominięciem postępowania dowodowego. Z instytucji dobrowolnego poddania się karze najlepiej skorzystać, gdy dowody na niekorzyść oskarżonego są bardzo mocne. W sytuacji gdy lekki lub średni uszczerbek na zdrowiu spowodowano nieumyślnie, w myśl art. 157 § 3 Kodeksu karnego sprawcy grozi grzywna, kara ograniczenia wolności lub kara pozbawienia wolności do jednego roku. Przepis opisuje dwa stopnie uszczerbku na zdrowiu: średni i lekki. Decydującą przesłanką jest tutaj długość czasu naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia. Czas naruszenia poniżej 7 dni określany jest lekkim uszczerbkiem na zdrowiu, natomiast czas naruszenia powyżej 7 dni to średni uszczerbek na zdrowiu. Aby dokonać prawidłowej kwalifikacji prawnej działania sprawcy, obowiązkowe jest przeprowadzenie na poszkodowanym specjalistycznych badań lekarskich, tzw. obdukcji, lub gdy zażądają tego odpowiednie organy postępowania karnego, sporządzenie opinii biegłego z zakresu medycyny sądowej na podstawie art. 193 § 1 Kodeksu postępowania karnego: „jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych” [16].


Piśmiennictwo

  1. Napora A.: Niepełnosprawność dziecka a błąd medyczny. Studia z Zakresu Nauk Prawnoustrojowych. Miscellanea 2016; 6: 281-302.
  2. Zieliński P.: Kilka słów o pojęciu oraz rodzajach błędu medycznego. Medyczna Wokanda 2016; 8: 181-195.
  3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 1955 r., sygnatura akt IV CR 39/54, OSN 1957/1, poz. 7.
  4. Bachera E., Smółka B.: Salus aegroti suprema lex esto – rozważania nad granicami błędu lekarskiego. Lubelskie Zeszyty Prawnicze 2015; 1: 5-16.
  5. Skrabucha A.: Błąd lekarski w sądzie. Prawo i Medycyna 2010; 3: 67-68.
  6. Napora A.: Niepełnosprawność dziecka a błąd medyczny. Studia z Zakresu Nauk Prawnoustrojowych. Miscellanea 2016; 6: 284-285.
  7. Sykuna S.: Odpowiedzialność prawna, [w:] Zajadło J. (red.): Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 215.
  8. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, art. 4.
  9. Kulik T., Pacian A., Pacian J.: Błąd medyczny, a odpowiedzialność karna lekarza. Acta Sci Acad Ostroviensis 2018; 31: 24-25.
  10. Kozak M., Szostak R.: Odpowiedzialność karna lekarzy za błędy w sztuce medycznej. Studia Prawnoustrojowe 2014; 23: 125.
  11. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, art. 30. Dz. U., 1997, nr 28, poz. 152.
  12. Wąsik D.: Odpowiedzialność karna lekarza dentysty za błąd medyczny. Prokuratura i Prawo 2017; 3: 12-13.
  13. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, art. 9 § 2. Dz. U., 1997, nr 88, poz. 553.
  14. Ibidem, art. 160 § 1.
  15. Ibidem, art. 157 § 1-§ 2.
  16. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu postępowania karnego, art. 193 § 1. Dz. U., 1997 r., nr 89, poz. 555.

 

Źródło:

Chalecki P.: Odpowiedzialność karna lekarza dentysty za błąd w sztuce medycznej. Neurol Prakt 2020; 4: 87-90 (przedruk z: Mag Stomat 2020; 11: 90-94).

poprzedni artykuł
następny artykuł
Publiczna służba krwi