Wprowadzenie

Pandemia COVID-19 spowodowała duże zmiany w funkcjonowaniu wielu obszarów, w tym także medycznego. Dotychczasowe, trzeba to podkreślić, nieliczne badania ujawniły głębokie oraz szerokie spektrum wpływu psychologicznego i społecznego, w jaki ta choroba może wpływać na ludzi [1, 2]. Z jednej strony środki bezpieczeństwa, ostrożność w kontaktach z innymi osobami czy nawet miejscami stały się codziennym postępowaniem i są coraz częściej stosowane oraz wdrażane przez ludzi. Z drugiej strony społeczeństwo oczekuje skutecznej pomocy od lekarzy, innych medyków czy nawet systemu ochrony zdrowia. Dlatego w celu przeciwdziałania pandemii wprowadzono określone zmiany przez znowelizowanie funkcjonującego prawa. Została uchwalona ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych i jej późniejsza zmiana z dnia 31 marca 2020 r. (dalej: usr) [3]. W tych aktach prawnych wprowadzono zmiany, które dotyczą także obszaru medycznego. Warto dodać, że Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization – WHO) w kwestii pandemii zaleca określone działania koncentrujące się m.in. na: monitorowaniu zmian epidemiologicznych, kontroli źródeł pandemii, izolacji zakażonych, badaniach i nadzorze nad rozprzestrzenianiem się infekcji. Następnie zalecane jest odpowiednie przygotowanie systemów opieki zdrowotnej, podjęcie działań ochronnych i zapewnienie niezbędnego wsparcia chorym [4]. Przedstawione opracowanie dotyczy formalnego wymiaru walki z pandemią COVID-19 i obowiązków, które muszą być zrealizowane przez lekarzy. Z dwóch nowych aktów prawnych zostały wybrane i przedstawione najbardziej istotne reguły, które mają bezpośredni wpływ na sposób wykonywania czynności zawodowych przez lekarzy. Trzeba dodać, że w tych ustawach znajdują się również nowe bądź inne reguły funkcjonowania wprowadzone dla różnych obszarów zawodowych czy określonych podmiotów (np. dla Państwowej Inspekcji Sanitarnej), które jednak z racji przeznaczenia tekstu zostaną pominięte. Pewne zalecenia dotyczące sytuacji nadzwyczajnych i związanego z tym postępowania lekarza są zawarte w innych aktach prawnych i kodeksowych (KEL), które także zostaną przedstawione.

Globalne zjawisko pandemii

Pierwszy opis ludzkiego wirusa, a do takich jest zaliczany SARS-CoV-2, został opublikowany w „The British Medical Journal” już w 1965 r. Badania te przeprowadził wirusolog David Tyrrell z Common Cold Unit w Wiltshire w Anglii [5]. Analiza genetyczna obecnej pandemii wyko nana w Chinach ujawniła, że COVID-19 był podobny do koronawirusa zespołu ostrej niewydolności oddechowej SARS-CoV. Wirus uważa się za odzwierzęcy, a najbliższe podobieństwo genetyczne stwierdzono w koronawirusie wyizolowanym od nietoperzy [6]. Pierwsze przypadki zostały zarejestrowane w Wuhan w Chinach na początku grudnia 2019 r., następnie doszło do jego rozprzestrzenia się na całym świecie [7]. Zauważono, że okres wylęgania wirusa to około 14 dni od zakażenia, a objawy to gorączka, kaszel i duszności [6-10]. U około 20% pacjentów dochodzi do zaburzenia czynności wielu narządów, niewydolności oddechowej, wstrząsu septycznego, uszkodzenia serca czy ostrej niewydolności nerek [9, 11]. Ciężka choroba z powodu COVID-19 jest bardziej prawdopodobna u osób starszych lub osób z chorobami współistniejącymi, jak cukrzyca, choroba płuc czy choroby przewlekłe. W celu przeciwdziałania skutkom wirusa w wielu krajach wprowadzono szczególne rozwiązania, które są określone najczęściej na drodze prawnej. Zmiana prawa ma na celu wywołanie określonych działań, które mają przyczynić się do ograniczenia pandemii COVID-19. Również w Polsce w marcu 2020 r. opracowano taki akt, który wprowadza szczególne rozwiązania, skierowane także do lekarzy i lekarzy stomatologów.

Podstawy formalne postępowania lekarza w sytuacji pandemii

Wprowadzone do prawa polskiego rozwiązania, mające na celu przeciwdziałanie epidemii spowodowanej wirusem SARS-CoV-2, znajdują się w usr i jej późniejszej zmianie z dnia 31 marca 2020 r. [3]. W tym akcie prawnym są zapisane reguły postępowania dla różnych grup zawodowych, podmiotów i wyszczególnionych tam organów. Jednak cytowany powyżej akt nie jest jedyny, jeśli chodzi o postępowanie lekarza w sytuacjach szczególnych, a do takich bez wątpienia należy obecnie występująca pandemia. Mając na względzie podstawy prawne, które dotyczą bezpośrednio czynności zawodowych wykonywanych przez lekarzy, trzeba zacząć od aktów sygnowanych specjalnie dla tej grupy zawodowej. Część z tych zapisów jest warta przedstawienia – są tam zawarte reguły, które dotyczą bezpośrednio czynności zawodowych wykonywanych w sytuacji nadzwyczajnej przez lekarza i lekarza stomatologa.

Prawo obligujące lekarza do określonego zachowania i postępowania jest wyrażone w podstawowym akcie dotyczącym tej profesji, czyli w ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (dalej: uzzl) [12]. Warto wówczas mieć na względzie art. 30, który określa, że „Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki” [12]. Treść tego artykułu nie pozostawia wątpliwości, że właśnie lekarz ma podjąć działanie ukierunkowane na pomoc potrzebującemu i to w każdym przypadku. Omawiany stan pandemii (i oczekiwana pomoc w tym świetle) jest również takim przypadkiem. Zatem informacje medialne (jeśli oczywiście są prawdziwe) mówiące o tym, że wymieniony ze specjalizacji lekarz z uwagi na możliwość zarażenia się wirusem odmawiał pomocy, są szczególnie naganne, przy tym bezprawne. Można oczywiście założyć takie zdarzenia, gdy lekarz odmawia pomocy np. z powodu braku odpowiedniego zabezpieczenia ochronnego, lecz jest to już inna sytuacja. Sama odmowa pomocy z uwagi na stan, w którym znajduje się pacjent, czyli chorobę, na którą cierpi, jest naganna i może powodować odpowiedzialność prawną. Notabene zaostrzone reguły odpowiedzialności karnej wprowadzone nowelizacją prawa karnego mogą dotyczyć takiej sytuacji, czyli odmowy pomocy potrzebującemu. Artykuł 48 ust. 1 i 2 określa sytuację, w której lekarz na podstawie odpowiednich przepisów może być powołany do określonej formy pomocy, czyli: „Lekarz wykonujący zawód może być powołany przez uprawniony organ do udzielania pomocy lekarskiej w celu zwalczania skutków katastrof, epidemii i klęsk żywiołowych na czas ich trwania. Zasady i tryb powołania lekarza w takiej sytuacji [...] określają odrębne przepisy” [12, 13]. Przepisy, które to określają w obecnej sytuacji, to także ustanowiony w marcu omawiany akt prawny dotyczący przeciwdziałaniu pandemii. W uzzl dość jasno określono, że lekarz ma obowiązek służenia pomocą medyczną w każdym przypadku tego wymagającym i że może być powołany do udzielania takiej pomocy przez odpowiedni organ (np. Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego). Naturalnie może się to odbyć poza miejscem jego pracy bądź wykonywanej działalności. Z Kodeksu etyki lekarskiej (dalej: KEL) jako aktu dotyczącego etycznych powinności lekarza w kwestii sytuacji nadzwyczajnych można zakwalifikować parę artykułów związanych z sugerowanym postępowaniem i zachowaniem się lekarza w sytuacjach nadzwyczajnych [14]. Artykuł 2 pkt 2 określa, że „najwyższym nakazem etycznym lekarza jest dobro chorego – salus aegroti suprema lex esto. Mechanizmy rynkowe, naciski społeczne i wymagania administracyjne nie zwalniają lekarza z przestrzegania tej zasady” [14]. Zapis ten ma znaczenie w sytuacji, gdy są zestawiane i miarkowane dobra, takie jak życie i zdrowie człowieka, z innymi sytuacjami, np. związanymi z kosztami refundacji tak określonych terapii czy nawet zapisami administracyjnymi dotyczącymi np. dostępności do wykonywania świadczeń zdrowotnych. Wówczas lekarz powinien postępować w sposób najlepszy dla chorego (mając na uwadze pojęcie dobra chorego), oczywiście z punktu widzenia płaszczyzny medycznej. Tym samym wymienione aspekty (finansowe, administracyjne czy nawet ideologiczne) nie powinny mieć wpływu na decyzje i postępowanie lekarza w takiej sytuacji. Następny artykuł, który można zakwalifikować do obecnej sytuacji (art. 22 KEL), stanowi: „w przypadkach wymagających szczególnych form diagnostyki, terapii lub działań zapobiegawczych, które nie mogą być zastosowane równocześnie u wszystkich potrzebujących, lekarz ustalający kolejność pacjentów powinien opierać się na kryteriach medycznych” [14]. Przesłanką postępowania lekarza na podstawie tego artykułu jest pojęcie kryteriów medycznych, czyli aktualnego stanu wiedzy medycznej z podstawowym założeniem jego praktycznego i możliwego zastosowania. Zatem kryteria medyczne powinny być kluczowe w leczeniu pacjentów. Do tego artykułu są dość często przywoływane i nagłaśniane medialnie sytuacje, które opisują postępowanie lekarza, jednak w nagannym świetle. Opisywana sytuacja często dotyczy nagłego zdarzenia, w którym lekarz, ratując osobę dorosłą, zostawia przy tym bez pomocy dziecko. Podnoszony w mediach emocjonalny charakter takich spraw bardzo często w praktyce nie ma nic wspólnego z medycznymi kryteriami pomocy. W takiej sytuacji lekarz, mając na uwadze wiedzę medyczną, szacuje, że pomoc może być skuteczna tylko w przypadku ratowanej osoby dorosłej, a nie dziecka, które ma w tej sytuacji mniejsze szanse na przeżycie. Niestety nie są to sytuacje jednostkowe, w których mamy do czynienia z „dwoma światami”: pierwszym, społecznym z jego wartościami i oczekiwaniami, ale też i z dowolną, często błędną, interpretacją, oraz drugim, gdzie stan obecnej wiedzy medycznej i jej zastosowanie w praktyce decyduje o życiu i zdrowiu potrzebujących. Ostatni artykuł KEL-u, który warto przytoczyć w temacie zagrożenia pandemią (art. 69), określa, że „Lekarz nie może odmówić pomocy lekarskiej w przypadkach niecierpiących zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania jej ze strony instytucji powołanych do udzielania pomocy” [14]. W artykule tym określono bardzo ważną powinność lekarza koncentrującą się wokół pojęcia gwaranta pomocy czy profesjonalnego działania. W myśl powinności etycznych wyrażonych w KEL lekarz ma być tak postrzegany. Ma podejmować fachowe działania i pomoc zawsze, gdy jest zagrożone życie i zdrowie człowieka, bez względu na inne sytuacje, jak np. bierność instytucji czy podmiotów powołanych do pomocy medycznej.

Obecnie legislacyjne rozwiązanie wprowadzone w celu przeciwdziałania chorobie zakaźnej spowodowanej wirusem SARS-CoV-2 stanowi usr. Na wstępie trzeba określić, że w zakresie kwestii nieuregulowanych tą ustawą stosuje się funkcjonującą ustawę z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi [13]. Zapis ten jest istotny, ponieważ wskazuje na kolejne źródło prawa dotyczące określonego typu postępowania w sytuacji pandemii. Uchwalona i wprowadzona na początku marca 2020 r. usr w art. 1 ust. 1 pkt 1 określa swój główny cel, mianowicie „zasady i tryb zapobiegania oraz zwalczania zakażenia wirusem SARS-CoV-2 i rozprzestrzeniania się choroby zakaźnej u ludzi, wywołanej tym wirusem, w tym zasady oraz tryb podejmowania działań przeciwepidemicznych i zapobiegawczych w celu unieszkodliwienia źródeł zakażenia i przecięcia dróg szerzenia się tej choroby zakaźnej” [3]. Następnie określa zadania organów administracji publicznej w zakresie zapobiegania oraz zwalczania choroby zakaźnej spowodowanej wirusem SARS-CoV-2. W tym akcie zawarte są określone uprawnienia i obowiązki świadczeniodawców (podmiotów leczniczych, szpitali) oraz świadczeniobiorców i innych osób przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie zapobiegania oraz zwalczania choroby zakaźnej spowodowanej wirusem. Również sprecyzowana jest kwestia finansowania, czyli kosztów świadczeń opieki zdrowotnej dla osób z podejrzeniem zakażenia lub choroby zakaźnej. Działania takie są finansowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia ze środków pochodzących z budżetu państwa, z części, której dysponentem jest minister właściwy ds. zdrowia (art. 7 ust. 1, art. 9 ust. 1). Praktycznie odbywa się to na podstawie sprawozdań i rachunków składanych do właściwego miejscowo dyrektora oddziału wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia. Sprawozdania składa podmiot leczniczy, który jest wpisany do wykazu opracowywanego przez właściwego miejscowo dyrektora oddziału wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w porozumieniu z wojewodą. W wykazie umieszcza się podmioty wykonujące działalność leczniczą, uwzględniając potrzeby wynikające z zabezpieczenia dostępności do omawianych świadczeń opieki zdrowotnej na obszarze województwa oraz strukturę organizacyjną tych podmiotów, rodzaj wykonywanej działalności leczniczej, a także zasoby kadrowe i sprzętowe. Warto przedstawić ważną zmianę w przepisach, która może mieć znaczenie dla lekarzy wykonujących czynności zawodowe. W ustawie z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej sformułowano zapis, że Główny Inspektor Sanitarny (lub Wojewódzki Inspektor Sanitarny) może wydawać podmiotom wykonującym działalność leczniczą, pracodawcom, podmiotom prowadzącym działalność w zakresie lotnictwa cywilnego itd. decyzje, które nakładają obowiązki określonego zachowania się i postępowania [15]. Przykładowo należy do nich obowiązek podjęcia określonych czynności zapobiegawczych lub kontrolnych oraz dystrybucji: produktów leczniczych, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego lub wyrobów medycznych i środków ochrony osobistej. Sformułowano również obowiązki w zakresie współdziałania z innymi organami administracji publicznej oraz zalecenia i wytyczne określające sposób postępowania w trakcie realizacji tych zadań.

Lekarz oraz lekarz dentysta wykonujący indywidualną praktykę lekarską na podstawie definicji ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej może udzielać świadczeń zdrowotnych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego udostępnionego przez jednostkę podległą ministrowi właściwemu ds. zdrowia. Wówczas lekarz prowadzi dokumentację medyczną w postaci karty tzw. teleporady [3]. Również sytuacja związana z pandemią określiła kwestię lekarzy stwierdzających zgon (obecnie tylko do przypadków osób zakażonych wirusem). W myśl wprowadzonych przepisów wojewoda powołuje lekarzy i lekarzy dentystów (rozszerzono taką możliwość o tę specjalizację) do stwierdzania zgonów osób podejrzanych o zakażenie wirusem SARS-CoV-2 lub zakażonych tym wirusem poza szpitalem [3].

Trzeba także wspomnieć, że kolejne rozwiązanie legislacyjne, potocznie zwane tarczą antykryzysową 4.0, czyli ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19, wprowadziło wiele zmian w obowiązującym prawie powszechnym [18]. Wprowadzono zmiany, które mogą być bardzo ważne dla lekarzy wykonujących zawód i dotyczą zmienionych zapisów w Kodeksie karnym (dalej: kk). Jest to krytykowana zmiana zaostrzająca odpowiedzialność prawną za niektóre przestępstwa, które mogą być przypisywane również lekarzom. Dla zobrazowania przedstawiono omawiany artykuł w swoim pierwotnym brzmieniu i dalej po jego nowelizacji w nowym brzmieniu. Artykuł 37a § 1 kk w kształcie przed zmianą określał: „Jeżeli ustawa przewiduje zagrożenie karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, można zamiast tej kary orzec grzywnę albo karę ograniczenia wolności”. Po nowelizacji artykuł brzmi: „Jeżeli przestępstwo jest zagrożone tylko karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, a wymierzona za nie kara pozbawienia wolności nie byłaby surowsza od roku, sąd może zamiast tej kary orzec karę ograniczenia wolności nie niższą od 3 miesięcy albo grzywnę nie niższą od 100 stawek dziennych, jeżeli równocześnie orzeka środek karny, środek kompensacyjny lub przepadek” [19]. Warto dodać, że kara ograniczenia wolności może polegać na obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne i/lub potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cele społeczne, które wskazuje sąd (art. 34 § 1a kk) [19]. Grzywna zaś to rodzaj kary kryminalnej o charakterze majątkowym, polegający w praktyce na zapłaceniu określonej przez sąd sumy pieniężnej (płatna jednorazowo bądź cyklicznie – orzekana kwota w stawkach dziennych). W praktyce zmiana taka będzie miała wpływ na reguły wymierzania kar przez sądy za przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 8. Przykładowo art. 160 § 1 i 2 kk („Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”) jest często kwalifikowany do sytuacji bezdecyzyjności (czy niedziałania) lekarza w stosunku do pacjenta lub poszkodowanego (np. zwłoka w zleceniu badań diagnostycznych naraża pacjenta na wystąpienie szkody) [19]. Obecnie ten przepis „zaczyna się” od kary związanej z obowiązkiem pracy na cele społeczne – zamiast kary grzywny, która przed nowelizacją była na miejscu pierwszym. Lekarze powinni zdawać sobie sprawę, że zaostrzenie przepisów może dotyczyć bezpośrednio sposobu, w jaki wykonują czynności zawodowe i jaki jest tego skutek. Część przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat może być kwalifikowana do wykonywanych czynności zawodowych przez lekarzy. Wówczas takie przypadki wymagają osądzenia przez sądy, które są „związane” zapisami kodeksowymi przy wymierzaniu kary. Kwestię interpretacji tej zmiany pominięto, ponieważ wydaje się, że jest ona oczywista nawet dla osób niezwiązanych z prawem. Zmiana ta była krytykowana jako swoiste uwstecznienie reguł polityki karania. Przy stopniowym odchodzeniu w prawie od kar izolacyjnych taka surowość ustawodawcy zastanawia. Trudno także doszukać się przyczynku pandemii do tej zmiany. Na świecie surowe kary represyjne są od lat liberalizowane jako niespełniające swojego zadania i roli prewencyjnej. Kary izolacyjne, ograniczające wolność czy jej sferę, są zastępowane przez kary finansowe, wszechstronne ugody sądowe i porozumienia. Niestety nasz ustawodawca zdecydował się na zaostrzenie odpowiedzialności prawnej. Można przytoczyć w tym temacie głosy teoretyków, które informują, że takie rozwiązanie nie jest czymś nowym (akurat w Polsce). Jak się okazuje, w naszej historii polityki karania ustawodawcy decydowali się już na takie rozwiązanie – miało to miejsce w okresie PRL-u. „Art 37a kodeksu karnego wprowadzony przez tarczę antykryzysowa 4.0 jest niczym innym, jak wskrzeszeniem art 55 kodeksu karnego z 1969 r. [tzw. kara dodatkowa z art. 38 pkt 2-4 i 6]. Z tą różnicą, że przepis z PRL rodem jest mimo wszystko zauważalnie łagodniejszy” [20, 21].

Zakończenie

Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych wraz z jej zmianą dokonaną w dniu 31 marca 2020 r. i akt prawny potocznie zwany tarczą antykryzysową 4.0 stanowią nowe rozwiązanie legislacyjne, wprowadzone w celu przeciwdziałania chorobie zakaźnej spowodowanej wirusem SARS-CoV-2. Dla lekarzy wykonujących zawód ważne są dwie kwestie: po pierwsze znajomość tych zapisów, które w założeniu mają pomóc przeciwdziałaniu sytuacji spowodowanej pandemią. Są to różne rozwiązania, które nakładają większe obowiązki na aktywnych zawodowo lekarzy. Jednak trywialne byłoby założenie, że jest tam opisane wszystko, co jest wymagane od lekarzy w takiej sytuacji. Po drugie warto mieć na uwadze, że zostaje olbrzymia sfera różnych sytuacji spotykanych podczas leczenia pacjentów – takich sytuacji, których te rozwiązania nie przewidują. Wówczas dla lekarzy w sferze postępowania zawodowego pierwszeństwo powinny mieć normy opisane w uzzl i w KEL. Na podstawie nich lekarz powinien leczyć pacjentów zgodnie z obowiązującą wiedzą medyczną, należytą starannością, przy tym w sposób zaangażowany i zgodny ze swoim sumieniem i przekonaniami. Wówczas zakłada się (także w sytuacjach nadzwyczajnych), że jest to postępowanie najlepsze dla obu stron tej relacji, czyli dla lekarza i osoby potrzebującej pomocy.

Piśmiennictwo

1. Lima C.K.T., Carvalho P.M.M., Lima I.A.A.S., Nunes J.V. A.O., Saraiva J.S., de Souza R.I. i wsp.: The emotional impact of Coronavirus 2019-nCoV (new Coronavirus disease). Psychiatry Res 2020; 287: 112915.
2. Kelvin D.J., Rubino S.: Fear of the novel coronavirus. J Infect Dev Ctries 2020; 14: 1-2.
3. Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2020 r., poz. 374).
4. Global surveillance for human infection with novel coronavirus (2019-nCoV): interim guidance, 31 January 2020; https:// apps.who.int/iris/handle/10665/330857 (dostęp: 7.09.2020).
5. Tyrrell D.A.J., Bynoe M.L.: Cultivation of a novel type of common- cold virus in organ cultures. Br Med J 1965; 1: 1467-1470.
6. GISAID: Genomic epidemiology of BetaCoV 2019-2020; https://www.gisaid.org/epiflu-applications/hcov-19-genomic-epidemiology/ (dostęp: 7.09.2020).
7. Chan J.F.-W., Yuan S., Kok K.-H. i wsp.: A familial cluster of pneumonia associated with the 2019 novel coronavirus indicating person-to-person transmission: a study of a family cluster. Lancet 2020; 395: P514-P523.
8. Li Q., Guan X., Wu P., Wang X., Zhou L., Tong Y. i wsp.: Early transmission dynamics in Wuhan, China, of novel coronavirus--infected pneumonia. N Engl J Med 2020; 382: 1199-1207.
9. Yang Y., Lu Q., Liu M., Wang Y., Zhang A., Jalali N. i wsp.: Epidemiological and clinical features of the 2019 novel coronavirus outbreak in China; https://doi.org/10.1101/2020.02.10.20021675 (dostęp: 4.09.2020).
10. Huang Ch., Wang Y., Li X., Ren L., Zhao J., Hu Y. i wsp.: Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet 2020; 395: 497-506.
11. Wang D., Hu B., Hu C., Zhu F., Liu X., Zhang J. i wsp.: Clinical characteristics of 138 hospitalized patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China. JAMA 2020; 323(11): 1061-1069.
12. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tj. Dz. U. z 2020 r., poz. 514, 567).
13. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 1239).
14. Kodeks etyki lekarskiej; https://nil.org.pl/dokumenty/kodeks-etyki-lekarskiej (dostęp: 7.09.2020).
15. Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 59 oraz z 2020 r., poz. 322, 374, 567, 1337).
16. Ustawa z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2020 r., poz. 568).
17. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 12 sierpnia 2020 r. w sprawie standardu organizacyjnego teleporady w ramach podstawowej opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2020 r., poz. 1395).
18. Ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 (Dz. U. z 2020 r., poz. 1086).
19. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1444, 1517).
20. Chabasiński R.: Do więzienia za aborcję albo błąd w sztuce lekarskiej: Tarcza antykryzysowa 4.0 zaostrza politykę karną poprzez ukradkową zmianę art 37a kodeksu karnego; https://bezprawnik.pl/art-37a-kodeksu-karnego/ (dostęp: 4.09.2020).
21. Zaostrzona ochrona godności Prezydenta, prymat kary więzienia – wchodzi w życie Tarcza 4.0; https://www.dogmatykarnisty.pl/2020/06/wchodzi-w-zycie-tarcza-4-0/) (dostęp: 29.09.2020).

Źródło:

Patryn R.: COVID-19 – obowiązki i powinności lekarza w znowelizowanym prawie. Neurol Parkt 2020; 3: 91-96.