Wprowadzenie

Szczepienia ochronne w Polsce są obecnie przypisane do wykonywanych świadczeń medycznych i finansowane ze środków publicznych. Z tej racji ich realizacją i wykonaniem jest obarczany system świadczeń medycznych wraz z pracującymi tam osobami (głównie lekarzami i pielęgniarkami). Proces ten jest obecnie wyznaczony także przez prawo powszechne (ustawę, rozporządzenie), co oznacza, że medycy mają obowiązek znajomości jego zapisów i treści. W aktach prawnych wyszczególniono informacje dotyczące obowiązku przeprowadzania szczepień ochronnych. W praktyce są to zadania i obowiązki osób, które je wykonują, a w kontekście niniejszej interpretacji dotyczą one lekarza. Interpretacja tych treści zostanie przedstawiona z punktu widzenia po pierwsze lekarza, który ma zarówno obowiązek, jak i powinność informowania pacjenta lub zainteresowanych o stanowisku aktualnej wiedzy medycznej i profilaktyki zdrowotnej w kwestii przeciwdziałania zagrożeniom zdrowotnym.  Dotyczy to szczepień ochronnych, czyli działania i postępowania mającego na celu ochronę zdrowia określonej populacji. Po drugie dotyczy to lekarza, który bezpośrednio podczas wykonywanych czynności zawodowych jest zaangażowany w wykonywanie szczepień ochronnych.

Podjęty temat jest istotny, ponieważ w ostatnim okresie w Polsce pojawiły się zdania kwestionujące szczepienia ochronne z różnych przyczyn. Postawy takie przybierają formę różnych inicjatyw, jak akcje, ruchy czy stowarzyszenia, a nawet i inicjatywy legislacyjne. Opracowanie przedstawi krótki zarys takich stanowisk i określi z punktu widzenia etyki lekarskiej i prawa wymagane i oczekiwane postępowanie lekarza w temacie szczepień. Z racji działalności ruchów antyszczepieniowych i odmawiania obowiązku szczepienia odporność zbiorowa, nazywana odpornością stada, zaczyna spadać. W sytuacji pojawienia się ognisk choroby, np. odry, dochodzi u osób niezaszczepionych (najczęściej dzieci) do zachorowań wymagających pomocy medycznej [1]. Takie zjawiska pojawiają się coraz częściej, co wymusza mocniejsze akcentowanie tego obowiązku na drodze prawnej wraz z sankcjami za takie odstępstwo.

Kwestie odmów bardzo często znajdują swój finał na drodze prawnej. O ile do niedawna uprawnione organy postępowały dość pobłażliwe w tej kwestii, o tyle ostatnio przyjęły formę bardzo zdecydowanych działań. Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargi rodziców na nałożone na nich grzywny za niepoddanie swoich dzieci obowiązkowi szczepień ochronnych. Zdaniem sądu wystąpiły poważne przesłanki do tego, aby taką drogą (sankcji finansowych) zmusić rodziców do zrealizowania obowiązku zaszczepienia swoich dzieci [2]. Powyższe wskazuje, że do realizacji tego obowiązku są przewidziane prawem odpowiednie środki, jak np. grzywny (obowiązek zapłacenia określonej sumy finansowej). Paradoksalnie, dość często nierespektujący tego obowiązku są zdecydowani płacić grzywny i konfliktować się z prawem, aby uniknąć zaszczepienia swoich dzieci. W praktyce powoduje to, że dziecko jest nieszczepione i tym samym narażone na zachorowanie, a w sytuacji gdy do niego dojdzie, staje się dla innych dzieci ogniskiem danej choroby. Dlatego wiedza i informacje na temat tego, jak postępować w temacie tej procedury ochronnej dla osób, które w praktyce muszą ją realizować, są istotne. Sytuacja w Polsce jest poważna – w 2018 r. do 34 000 wzrosła liczba niezaszczepionych dzieci [3].

Szczepienia ochronne i ruchy antyszczepieniowe

Obecnie jesteśmy świadkami sytuacji, w której wiedza naukowa i jej doniesienia są podważane. Wiedza naukowa, poparta badaniami od paru dekad, pozwala nam twierdzić, że podawana do organizmu człowieka szczepionka powoduje jego uodpornianie i w sytuacji kontaktu z czynnikami zagrażającymi zdrowiu jest skuteczną ochroną (i bardzo często jedyną). Sytuacja odmów szczepienia w Polsce jest dość nowa i tym samym wymusza określone działania ze strony różnych podmiotów, które z racji pełnionych obowiązków mają do czynienia z systemem szczepień ochronnych. Dotyczy to rozmaitych obszarów, ale głównie jest to scedowane na obszar ochrony zdrowia z racji jego ustawowego zaangażowania w szczepienia ochronne. W praktyce niechęć do szczepień polega na odmowie poddania się temu obowiązkowi i nieszczepieniu zarówno siebie, jak i – najczęściej – swoich dzieci.

Warto wiedzieć, że pierwsze wiarygodne doniesienia dotyczące szczepień pochodzą z Chin z przełomu XV i XVI w. – miało to być szczepienie chroniące przed ospą [4]. Wraz z rozwojem instytucjonalnej medycyny, która przybrała formę całego systemu różnych świadczeń medycznych, szczepienia stały się normalnym elementem prewencji społecznej przed zagrożeniami chorobotwórczymi. Szczepionka to substancja biologiczna aplikowana do organizmu człowieka. Ma za zadanie uodpornić organizm przed zakażeniem drobnoustrojem chorobotwórczym. Osoba zaszczepiona według wiedzy naukowej ma dużo większe szanse na niezarażenie się określoną chorobą, jeśli będzie miała z nią kontakt niż osoba niezaszczepiona. Po zaszczepieniu sama osiąga określony poziom bezpieczeństwa przed zarażeniem i tym samym jest bezpieczna dla innych (nie stanowi ogniska choroby zakaźnej). Bezpieczeństwo całej populacji przed chorobami zakaźnymi dotyczy sytuacji, gdy znaczna część (lub całość) społeczeństwa jest zaszczepiona [5]. Dlatego powszechne szczepienia przeciwko chorobom zagrażającym życiu są uznawane za jedne z większych osiągnięć zdrowia publicznego [6]. W tym kontekście im większa skala osób zaszczepionych, tym mniejsza szansa na rozwój niebezpiecznych dla człowieka chorób zakaźnych.

Ruchy antyszczepieniowe na świecie nie są czymś nowym, ale na pewno modnym, jak w ostatnim okresie w Polsce. Od wielu lat na Zachodzie, głównie w USA, kwestionuje się z wielu powodów ten przymus medyczny (jak się go powszechnie określa). Ważnym przełomem dla ruchów, które z różnych powodów kwestionują zasadność i cel masowych szczepień, były doniesienia A. Wakefielda, który opisywał badania interpretujące związki masowych szczepień z występowaniem autyzmu i zapalenia jelit, czy dostępna w Polsce publikacja I. Sinclaira Szczepienia – niebezpieczne, ukrywane fakty [7-9]. Charakter naukowy wywodów autora został podważony z uwagi na błędną metodologię przeprowadzonych badań, w których wskazywał na szkodliwe konotacje szczepień ze zdrowiem dzieci. Artykuł Wakefielda na ten temat został nawet wycofany po pewnym czasie z prestiżowego czasopisma „Lancet”, a sam lekarz ze swoimi teoriami nie znalazł już posłuchu w prasie naukowej. Jednak badając doniesienia na ten temat, okazuje się, że postawy antyszczepionkowe mają różne przesłanki i rozmaite środowiska je reprezentują. Stanowiska dotyczące odmowy szczepień pojawiały się od dłuższego czasu. W temacie odmowy przywołuje się najczęściej przesłanki, które dotyczą:

1. Przeszkód natury filozoficznej. Koncentrują się one wokół stanowiska zbyt daleko sięgającego przymusu państwa w sferę osobistą człowieka. Państwo nie może nakładać tak daleko idącego przymusu, by zmuszać kogoś do zaszczepienia wbrew jego woli. Wolna wola i jej wybory są podkreślane jako podstawowy warunek samostanowienia o sobie i swoim zdrowiu. Często przywołuje się argumenty naturalistyczne, które głoszą, że szczepienia to występowanie przeciw naturalnej równowadze organizmu. Szczepiąc się, przeszkadzamy organizmowi zabezpieczyć się przez chorobami, organizm człowieka bowiem jest wystarczająco silny, by samodzielnie poradzić sobie z chorobą.
2. Przeszkód natury religijnej. Obowiązkowe szczepienia naruszają zdaniem niektórych wolność religijną. Pewne religie nie zgadzają się ze szczepieniami (np. amisze). Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki (Christian Science) nie uznaje stosowania żadnych leków w myśl stanowiska, że ciało człowieka jest świątynią, której nie można skalać. Kwestionuje się przy tym samą produkcję i skład szczepionek [10]. Szczepionki mogą zawierać składniki, których pozyskanie niektórzy uważają za niemoralne (niektóre szczepionki były wytwarzane za pomocą komórek płodów poddanych aborcji, np. MRC-5 i WI-38). Pewne kombinacje szczepionek czy szczepionki ospy wietrznej były wytwarzane z produktów specjalnie w tym celu zabijanych zwierząt (afrykańskie zielone małpy, owady). W wierzeniach religii Wschodu takie postępowanie jest pogwałceniem zasady zakazu zabijania instrumentalnego istot żywych [10].
3. Na płaszczyźnie medycznej – składu szczepionek i ich producentów. Część ze szczepionek zawiera rtęć czy aluminium, przez co może wywołać różne negatywne odczyny po wprowadzeniu ich do organizmu człowieka. Producentów szczepionek, czyli firmy farmaceutyczne, postrzega się jako podmioty nastawione głównie na zysk, a nie na profilaktykę społeczną. Skrajne stanowiska głoszą nawet, że społeczeństwo jest ubezwłasnowolnione przez system zdrowia wsparty korporacjami medycznymi. To one nakazują szczepienia na choroby, które praktycznie nie zagrażają zdrowiu lub obecnie nie istnieją.

Powinności i obowiązki lekarza dotyczące szczepień ochronnych

Kodeks etyki lekarskiej (KEL) jako akt dotyczący powinności postępowania lekarza może być interpretowany w kontekście szczepień ochronnych. Dokładnie parę jego zapisów może dotyczyć tej kwestii wprost. W przyrzeczeniu i w art. 2.1 jest mowa o powinności lekarza dotyczącej zapobiegania chorobom [11]. W myśl wiedzy medycznej szczepienia ochronne są taką formą działalności prewencyjnej, a niezastosowanie się do nich może w specyficznych okolicznościach powodować niebezpieczne choroby. Następnie art. 13 pkt 2 KEL określa, że informacja udzielona pacjentowi powinna być sformułowana w sposób dla niego zrozumiały. Zatem lekarska powinność informowania pacjenta może w takim świetle dotyczyć jasno przekazanej informacji na temat celu szczepień i zagrożeń dla zdrowia w przypadku braku takiej ochrony (pkt 3). Informacje przekazane przez lekarza są wiedzą naukową, zbudowaną i opartą na badaniach empirycznych, dostępną w publikacjach i opracowaniach tematycznych. W myśl KEL „lekarz ma obowiązek zwracania uwagi społeczeństwa, władz i każdego pacjenta na znaczenie ochrony zdrowia […]” (art. 71) [11]. Ten zapis może być interpretowany podobnie, jak powinność informowana pacjentów czy zainteresowanych tym osób na temat szczepień ochronnych i możliwych zagrożeń w przypadku niepoddania się temu obowiązkowi. Warto zaznaczyć, że art. 40 dotyczy wydawanych przez lekarza zaświadczeń lekarskich, które mają być wystawiane na podstawie aktualnego badania lub odpowiedniej dokumentacji medycznej.

Kolejny akt i zarazem podstawowy w kwestii zadań lekarza podczas szczepień ochronnych, czyli Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, definiuje w art. 2 pkt 26 szczepienia ochronne jako „podanie szczepionki przeciw chorobie zakaźnej w celu sztucznego uodpornienia przeciwko tej chorobie” [14]. Akt ten określa, że osoby udzielające świadczeń zdrowotnych (lekarz) są zobowiązane do podejmowania działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych. Obowiązkowe szczepienia ochronne mogą też wykonywać: felczerzy, pielęgniarki, położne i higienistki szkolne posiadające określone kwalifikacje. Artykuł 17 pkt 2 ustawy dotyczy wykonywania szczepień ochronnych. Muszą one być poprzedzone lekarskim badaniem kwalifikacyjnym w celu wykluczenia przeciwwskazań do wykonania szczepienia. Po wykonaniu badania lekarz wydaje zaświadczenie ze wskazaniem daty i godziny przeprowadzonego badania (pkt 4). W sytuacji gdy wykonane badanie daje podstawę do odroczenia szczepienia, lekarz kieruje taką osobę do konsultacji specjalistycznej (pkt 5) [14]. Zadaniem lekarza, który przeprowadza szczepienia ochronne, jest według pkt 8:

• prowadzenie dokumentacji medycznej dotyczącej szczepień ochronnych;
• przechowywanie kart uodpornienia;
• dokonywanie wpisów potwierdzających wykonanie szczepienia;
• sporządzanie sprawozdań z przeprowadzonych szczepień ochronnych;
• sporządzanie sprawozdań ze stanu zaszczepienia osób objętych profilaktyczną opieką zdrowotną.

Sprawozdania takie lekarz ma obowiązek przekazać państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu. Ustawa ta określa, że obowiązkiem lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną jest też powiadomienie osoby uprawnionej (np. rodziców) o obowiązku poddania dzieci szczepieniom ochronnym. Lekarz ma także obowiązek poinformowania o zalecanych szczepieniach w danym roku kalendarzowym (program szczepień ochronnych). Obowiązkiem lekarza jest również powiadomienie osoby sprawującej prawną pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną (rodzice, opiekun prawny) albo opiekuna faktycznego o obowiązku poddania się zalecanym i obowiązkowym szczepieniom. Opiekun faktyczny to osoba sprawująca (bez obowiązku ustawowego) stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny takiej opieki wymaga [15]. Lekarze uczestniczący w szczepieniach ochronnych (zlecający, wykonujący) mają obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej oraz wydawania zaświadczeń o wykonaniu zalecanego szczepienia. Mogą także informować o możliwości wydania (płatnej) Międzynarodowej Książeczki Szczepień. Warto pamiętać, że zgodnie z art. 51 omawianej ustawy, kto (wbrew prawu) nie dokumentuje szczepienia, nie wystawia zaświadczenia o wykonaniu szczepienia, nie prowadzi dokumentacji medycznej (lub prowadzi ją nierzetelnie) i nie zawiadamia pacjenta bądź innych uprawnionych podmiotów (rodzice, opiekun prawny, faktyczny) o obowiązku szczepień – podlega karze grzywny.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych jest kolejnym aktem prawnym, w którym określono zadania lekarza podczas szczepień ochronnych [16]. W § 7.1 określono, że lekarz dokonujący badań kwalifikacyjnych oraz szczepień ochronnych u dzieci (które nie ukończyły 6. roku życia) przeprowadza je w obecności: rodziców, opiekuna prawnego bądź faktycznego. Natomiast zgodnie z § 7.2 u dziecka, które ukończyło 6. rok życia, można je przeprowadzić bez obecności wymienionych powyżej uprawnionych osób, po uzyskaniu ich pisemnej zgody [16]. § 8 dotyczy sytuacji, gdy lekarz stwierdzi w badaniu, że są podstawy do odroczenia obowiązkowego szczepienia ochronnego. Wówczas odnotowuje w dokumentacji medycznej wynik konsultacji specjalistycznej, z uwzględnieniem:

• okresu przeciwwskazania do wykonania szczepienia;
• rodzaju szczepionek przeciwwskazanych do stosowania lub indywidualnego programu szczepień ze wskazaniem rodzajów stosowanych szczepionek;
• terminu kolejnej konsultacji specjalistycznej [16].

Odmowa poddania się obowiązkowi szczepień ochronnych

Sytuacja prawnego postępowania w przypadku zdecydowanej i artykułowanej odmowy została formalnie określona. Poinformowanie o tej prawnej drodze także jest powinnością lekarza. Naturalnie to postępowanie skrajne, które jednak z uwagi na obecną sytuację i wiele odmów dotyczących zaszczepienia dzieci jest coraz częściej stosowane. W odniesieniu do osób niemających pełnej zdolności do czynności prawnych wypełnieniem tego obowiązku są obarczeni rodzice, którzy sprawują prawną opiekę nad dzieckiem (czasami są to opiekunowie faktyczni). W praktyce to właśnie rodzice odmawiają poddania dzieci temu obowiązkowi i często precyzują swoje stanowisko formalnie (na stronie internetowej Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Wiedzy o Szczepieniach „STOP NOP” można znaleźć wiele informacji na temat takiego postępowania) [17]. Dlatego w sytuacji zdecydowanej odmowy (nawet sprecyzowanej podpisem czy oświadczeniem) to rodzice będą ponosić prawne konsekwencje takiego postępowania. Procedura postępowania w sytuacji odmowy poddania się temu obowiązkowi polega na powiadomieniu podmiotu, który jest uprawniony do realizacji powszechnego zabezpieczenia epidemiologicznego, czyli Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS). Wówczas PIS w formie decyzji administracyjnej precyzuje ten obowiązek i określa czas na jego zastosowanie. W sytuacji dalszej odmowy (już na drodze administracyjnej) PIS może wystąpić do wojewody w celu dalszego postępowania. Precyzując dokładnie, inspektor sanitarny wysyła wniosek do wojewody o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Następnie wojewoda wysyła pismo do osób uprawnionych, zawiadamiające ich o prowadzonym postępowaniu. Po jego zakończeniu wydaje postanowienie o nałożeniu grzywny w celu przymuszenia do obowiązku szczepień ochronnych i przesyła je do zobowiązanego (wraz z tytułem wykonawczym). Według zapisów Ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji przewidziana jest możliwość nałożenia grzywny, nawet parokrotnie, maksymalnie do sumy 50 tys. złotych [18]. Trzeba założyć przy tym, że kary finansowe mogą skutecznie zmusić rodziców do zaszczepienia swoich dzieci.

Zakończenie

Lekarz w temacie szczepień ochronnych powinien znać powyższe zapisy dotyczące powszechnego obowiązku szczepień ochronnych i możliwego do wdrożenia postępowania w przypadku odmowy poddania się temu nakazowi. Trzeba wiedzieć, że prawo powszechne stanowi o obowiązku poddania się szczepieniom ochronnym. Jest to obecnie prawo stanowczo egzekwowane. Łączy się to z możliwą procedurą finansowego „przymuszenia” do tego obowiązku, który jest nakładany w drodze grzywny. Występujące zapisy prawne i etyczne lekarz powinien odnieść do powinności udzielania informacji na temat szczepień ochronnych, ich wykonywania i dokumentowania. Dlatego w takim kontekście indywidualna odmowa podania szczepionki (np. dziecku) musi być zawsze konfrontowana z wiedzą na temat możliwych następstw zarażenia się dziecka i tym samym narażenia zdrowia innych członków społeczności (innych dzieci czy osób mających kontakt z osobą zarażoną). Faktem jest, że obecnie nieszczepieni (głównie dzieci) z reguły zapadają na choroby zakaźne, jeśli mają do czynienia z ich ogniskiem [19]. W przypadku zaś szczepionych ciężko notować takie zdarzenia nawet w sytuacji kontaktu z ogniskiem choroby, co notabene potwierdza funkcję prewencyjną i ochronną szczepionek. Jednak szczepienia i różne podejście do tego obowiązku nie są łatwe w interpretacji i racjonalnym postępowaniu. Sytuacją optymalną powinno być udzielanie przez lekarzy osobom uprawnionym lub zainteresowanym rzetelnych i prawdziwych informacji na temat szczepionek, zgodnie z wiedzą medyczną popartą badaniami naukowymi [20].

1. PAP/Rynek Zdrowia. NIZP-PZH: w styczniu 129 przypadków odry w Polsce; http://www.rynekzdrowia.pl/uslugi-medyczne/nizp-pzh-w-styczniu-129-przypadkow-odry-w-polsce,192038,8.html [dostęp: 8.04.2019].
2. pl/Rynek Zdrowia. Wyroki NSA potwierdzają zasadność grzywny za nieszczepienie dzieci; http://www.rynekzdrowia.pl/prawo/wyroki-nsa-potwierdzajazasadnosc-grzywny-za-nieszczepienie-dzieci,192563,2.html [dostęp: 8.04.2019].
3. Frey D.: Wyroki NSA ws. obowiązkowych szczepień dzieci; https://www.rp.pl/Zdrowie/303019979-Wyroki-NSA-wsobowiazkowych-szczepien-dzieci.html [dostęp: 8.04.2019].
4. Needham J., Sivin N.: Science and civilization in China. T. 6: Biology and biological technology. 6: Medicine. Cambridge University Press, Cambridge 2000.
5. Knack A.V.: Compulsory vaccination with or without conscientious objection clause. Hippokrates 1953; 24(18): 565-567.
6. Triggle N.: MMR scare doctor ‘acted unethically’, panel finds; http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8483865.stm [dostęp: 8.04.2019].
7. Wakefi eld A.J. i wsp.: Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specifi c colitis, and pervasive developmental disorder in children. Lancet 1998; 351(9103): 637-641.
8. Sinclair I.: Szczepienia – niebezpieczne, ukrywane fakty. Woźniak Ł., Woźniak A. (tłum.). Idea Contact, Kalisz 2006.
9. Grzybowski A., Patryn R., Sak J., Zagaja A.: Vaccination refusal. Autonomy and permitted coercion. Pathog Glob Health 2017. Pathog Glob Health 2017 Jun; 111(4): 200-205.
10. Grabenstein J.D.: What the world’s religions teach, applied to vaccines and immune globulins. Vaccine 2013; 31(16): 2011-2023.
11. Kodeks Etyki Lekarskiej; https://www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_file/0003/4764/Kodeks-Etyki-Lekarskiej.pdf [dostęp: 8.04.2019].
12. Orzeczenie Okręgowego Sądu Lekarskiego w Gdańsku z 2017 r., sygn. akt OSL-11/Wu/2017.
13. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 617, 650, 697, 1515, 1532, 1544, 1629, 1669, 2435; z 2019 r., poz. 60, 150).
14. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 151).
15. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 1318).
16. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 753).
17. Ogólnopolskie Stowarzyszenie Wiedzy o Szczepieniach „STOP NOP”. Online: http://stopnop.com.pl/ [dostęp: 8.04.2019].
18. Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1314).
19. NIZP-PZH/Rynek Zdrowia. Madagaskar walczy z masowymi zachorowaniami na odrę po wyszczepialności wynoszącej 58 proc.; http://www.rynekzdrowia.pl/serwis-szczepienia/madagaskar-walczy-z-masowymi-zachorowaniami-naodre-po-wyszczepialnosci-wynoszacej-58-proc,192404,1018.html [dostęp: 8.04.2019].
20. Omer S.B., Yildirim I.: Further evidence of MMR vaccine safety. Scientific and communications considerations. Ann Intern Med. doi: 10.7326/M19-0596.

Źródło:

Patryn R.: Postępowanie lekarza podczas szczepień ochronnych. Neurol Prakt 2019; 2: 69-74.