Czynniki definiujące ryzyko podróży

Medycyna podróży to nowa specjalność medyczna dotycząca zagrożenia zdrowia związanego
z ryzykiem podróży, w tym chorób przywlekanych oraz ich profilaktyki. Zagadnienia te stają się coraz ważniejsze w praktyce lekarskiej w związku ze wzrostem liczby osób podróżujących po świecie. Stąd pojawił się termin „dromomania”, oznaczający niepohamowany pęd do podróżowania. Ten wzrost jest tak znaczny, że w niektórych rejonach szczególnie uczęszczanych przez turystów bądź pielgrzymów próbuje się ograniczać liczbę zwiedzających. Dotychczas limity przyjazdów wprowadziły Arabia Saudyjska i Kamczatka, a w realizację tych zamiarów wkraczają niektóre wyspy greckie, np. Korfu, Kreta. Ta interdyscyplinarna wiedza ulega ciągłym zmianom. Dlatego dużym zainteresowaniem cieszą się kongresy i konferencje poświęcone medycynie podróży. Powstaje pytanie, jakie są współczesne trendy podróżowania. To przede wszystkim różnorodność celów podróży związana z indywidualnymi zainteresowaniami człowieka. Rośnie rozmaitość ekstremalnych stylów podróży powodowanych dążeniami do uzyskania wrażeń jak najbardziej intensywnych, adrenalinotwórczych, bez oglądania się na wzrastające ryzyko pomimo świadomości zagrożeń.

Jak nigdy dotąd, podróżują rzesze ludzi w wieku podeszłym, a także dzieci, w tym najmłodsze  (pajdoturystyka).

Znamię czasów to także turystyka medyczna. Paradoksalnie kraje dotąd słabsze ekonomicznie, jak Tajlandia, Indie, Kuba i inne, oferują usługi medyczne o wysokim standardzie w ofercie zachęcającej ekonomicznie.

Pojawił się także geoarbitraż uprawiany przez przedstawicieli tzw. wolnych zawodów, np. artystów, literatów itp. Jest to podejmowanie umów o wykonanie pracy w kraju, gdzie koszty zawieranej umowy są znaczne i przenoszenie się w celu wykonania pracy tam, gdzie koszty utrzymania są najniższe. Obecnie do takich krajów można zaliczyć Tajlandię, Kambodżę, Filipiny, Kostarykę, Urugwaj.

Współcześnie rośnie także intensywność podróżowania dzięki inicjatywom opartym na idei gościnności. Organizacje realizujące zasady „podróży za uśmiech” to „Hospitality Club” zainicjowany przez Veita Kuhna, organizacja „Servas” założona przez Boba Luitweilera, a także liczne kluby internetowe. Powstają serwisy adresowane do osób o specjalnych zainteresowaniach.

Czynniki definiujące ryzyko podróży:
• kondycja fizyczna i psychiczna podróżującego przed podróżą i w jej trakcie;
• profilaktyka przedekspozycyjna;
• wiedza podróżującego dotycząca warunków klimatycznych na terenie docelowym, obyczajów, istniejących zagrożeń i sposobów zapobiegania;
• czas trwania podróży i pobytu;
• styl podróży;
• żywienie;
• wyposażenie osobiste, w tym odzież;
• wysiłek podejmowany przez podróżnego, turystę;
• warunki sanitarno-higieniczne podczas podróży i na terenie docelowym;
• urazowość;
• zabezpieczenie medyczne podczas podróży;
• wykorzystanie nowoczesnych sposobów profilaktyki (np. wirtualne odczulanie flying fobia).

Każda podróż powoduje stres potęgowany przez to, że zmiana środowiska pozbawia człowieka doświadczenia nabytego przez kontakt z określonym terenem. Niepokój związany ze świadomością zaistnienia zdarzeń nieprzewidywalnych ma wpływ m.in. na ciśnienie tętnicze krwi. Powstaje reakcja stresowa, alarmowa, polegająca na uogólnionym pobudzeniu układu współczulnego (mass discharge)
i wzroście stężenia katecholamin. Reakcja ta bywa niebezpieczna u podróżującego chorego na nadciśnienie, szczególnie u osób w podeszłym wieku, podczas długiej podróży i w niekorzystnych warunkach. Te ostatnie to podróż w stłoczeniu i długotrwałym unieruchomieniu, z bagażem wymagającym wysiłku fizycznego. Skutki określane są jako syndrom klasy ekonomicznej podczas międzykontynentalnych podróży lotniczych. Potęguje je beztroskie spożywanie nadmiernej ilości posiłków, płynów gazowanych, alkoholu i niedostatek snu.

Na syndrom klasy ekonomicznej składają się skłonność do zakrzepów naczyniowych kończyn dolnych, z groźbą zatorów płuc, zaparcia i wzdęcia, skurczowe bóle brzucha, bóle głowy, nadciśnienie. Nierzadkie są zaburzenia jelitowe, biegunki czynnościowe lub zakaźne. Podczas podróży międzykontynentalnych trwających ponad 8 godzin opisywano zakażenia prątkami gruźlicy. Około 60% osób odczuwa uczucie strachu przed podróżą, szczególnie lotniczą. Zespół tych objawów określono jako flying fobia. Ostatnio
podjęto próby leczenia tego stanu poprzez kreowanie wirtualnie sytuacji zbliżonych do warunków lotu, co przypomina „swoiste odczulanie”.

Zmiany stref czasowych związane z podróżami międzykontynentalnymi mogą powodować zaburzenia rytmu snu i czuwania, uczucie zmęczenia oraz bóle głowy, których uporczywość upodabnia ten stan do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Wyodrębniono zespół długu czasowego (jet lag) – objawów spowodowanych zmianą stref czasowych przy przelotach wzdłuż równoleżników (wschód-zachód).

Trudne warunki lotu wraz z przemęczeniem podróżującego często sprzyjają zwiększonemu obciążeniu układu krążeniowo-oddechowego. Sytuacje stanowiące przeciwwskazania do podróży lotniczych to: niewydolność krążeniowo-oddechowa, niestabilna choroba wieńcowa, choroby zakaźne w okresie ostrym, stan po świeżo przebytym zawale serca, nadciśnienie > 220 mmHg, niedokrwistość – poniżej
9 g Hb/100 ml, niedawno przebyta laparotomia lub ciąża > 35. tygodnia.

Ryzyko podróży zwiększają też szczególne stany emocjonalne podróżującego, np. ambiwalentność, czyli chwiejność nastroju, podatność na stres, konfliktowość itp. czynniki sprzyjające obniżeniu odporności. Nie bez znaczenia są też fobie, różnorodne stany lękowe. Przykłady to:
• akrofobia – lęk wysokości;
• aerofobia – lęk przed wiatrem i przeciągiem;
• agorafobia – strach odczuwany przed bezmiarem pustej przestrzeni, także przed przebywaniem
w tłumie;
• klaustrofobia – lęk zamkniętych przestrzeni;
• arachnoidofobia – obawa przed pająkami;
• zoofobie – strach przed kontaktem z różnymi owadami i zwierzętami;
• fobie środowiskowe – nękające obawy przed środowiskiem, np. brudem;
• lęk separacyjny – natrętny strach przed zgubieniem się, porwaniem lub śmiercią.

Przy niewystarczających zdolnościach adaptacyjnych zmiana środowiska może wywołać psychozę podróży, czego bezpośrednią przyczyną bywają nieznajomość języka, nadmiar wrażeń, uczucie wyizolowania.

Zespół paniki objawia się kołataniem serca, tachykardią, dusznością, osłabieniem, zawrotami głowy, bólami w klatce piersiowej, nadmierną potliwością, nudnościami, bólami brzucha wraz z poczuciem nierealności otaczającego świata i wyobcowaniem.

Udział w wypadku lub obecność podczas wypadku mogą wywołać stres pourazowy z atakami lęku
i obniżeniem nastroju aż do depresji.

Jeszcze innym stanem bywa ortoreksja (orthorexia nervosa) – obsesja spożywania jedynie wybranych, nielicznych pokarmów uznanych za zdrowe, co prowadzi do zaburzeń odżywiania wraz z następstwami wobec braku niezbędnych składników, np. witamin.

Ryzyko podróży staje się problemem, któremu musi sprostać każdy lekarz praktyk. Dane WHO informują, że 7% podróżujących wymaga interwencji medycznej podczas pobytu za granicą, aż 16% po powrocie z podróży, 4% w czasie i po podróży, 2% osób powracających jest czasowo niezdolnych do pracy, a 1% wymaga hospitalizacji, najczęściej krótkotrwałej. Te nieoczekiwane skutki dotyczą najczęściej podróżujących po raz pierwszy. Także poszukiwanie nowych wrażeń sprzyja zagrożeniu zdrowia. Przykładem może być penetracja jaskiń, stwarzająca ryzyko zakażenia się wścieklizną, jazda na wielbłądach – ryzyko dżumy i innych zoonoz, tanoreksja, czyli niezdrowy pęd do opalenizny, prowadząca do oparzeń. Także szkoły przetrwania wiążą się z ryzykiem zakażenia/zarażenia zimnicą, chorobą denga, robaczycami i wielu innymi. Poddanie się tatuowaniu, piercingowi lub drobnym zabiegom, np. stomatologicznym, sprzyja zakażeniom WZW B i HIV. W ryzyko podróży należy włączyć również zdarzenia losowe, nieprzewidywalne, jak wypadki komunikacyjne, zranienia powodowane przez zwierzęta, które mogą się wiązać z następstwami działania jadów i dodatkowych zakażeń bakteryjnych.

Piśmiennictwo
1. Michalik A., Bobiński R.: Zespół „jet-lag” – patofizjologia oraz zasady zapobiegania i leczenia, Przegl Epidemiol 2009; 63: 589.
2. Zuckerman J.N.: Travel medicine, BMJ 2002; 325: 260.
3. Prokopowicz D. i wsp.: Elementy zagrożenia zdrowia podróżujących, Lekarz 2009; 7-8: 74.