Wprowadzenie

Zagadnienie czasu pracy lekarzy ma związek z określeniem, jaki wymiar czasu pracy jest dla tej grupy zawodowej właściwy, bezpieczny i adekwatny do organizacji świadczeń medycznych w Polsce. Przyjęty i określony na 48 godz. w tygodniu czas pracy lekarzy jest z wielu przyczyn wydłużany. Z raportów Państwowej Inspekcji Pracy wynika, że lekarze są w pracy średnio 70-80 godz. tygodniowo, czyli znacznie więcej niż jest to dopuszczone. Taką możliwość stwarza podpisywana przez lekarzy klauzula opt-out. Sytuacja ta, przy stałym braku lekarzy praktycznie wszelkich specjalizacji i utrudnionym do nich dostępie, stała się normą w polskich podmiotach leczniczych. Normą, która, choć w praktyce pozwala na podstawowe funkcjonowanie szpitali, jest jednak sytuacją bezwzględnie naganną. Pomimo dobrowolności podpisania klauzuli opt-out, aż tak długi czas pracy lekarza jest niedopuszczalny z wielu powodów, jak choćby bezpieczeństwo chorych. W  ostatnim czasie lekarze postanowili wypowiedzieć wspomnianą klauzulę. Według doniesień medialnych: „Zrobili to, bo ich zarobki nie przystawały do liczby przepracowanych godzin. W niektórych szpitalach postawione przez lekarzy ultimatum spowodowało podwyższenie ich pensji, w innych jednak odpowiedzią dyrekcji była groźba zwolnienia z pracy. Z zapowiedzi lekarskiego związku zawodowego wynika, że wypowiedzenie klauzuli opt-out planują wszyscy lekarze w Polsce” [1]. Według Dyrektywy Unii Europejskiej z 2003 r. (wraz z okresem przejściowym wdrażającym tę normę) lekarz nie powinien pracować ponad przyjęty czas pracy ustalony na 48 godz. tygodniowo. W artykule omówiono podstawy prawne i szczegóły formalnego określenia czasu pracy lekarzy w podmiotach leczniczych.

Czas pracy lekarza, problemy interpretacyjne

Wykonywanie czynności zawodowych przez lekarza jest ściśle związane z określonym prawnie czasem jego pracy, zarówno w wymiarze dobowym, jak i tygodniowym. Przystępując do interpretacji, należy sprecyzować dwie kwestie. Po pierwsze, pojęcie czasu pracy lekarza jest specyficzne dla tej kategorii zawodowej i zdecydowanie inne niż w przypadku pozostałych grup zawodowych. Specyfika pracy lekarza w  dużej mierze dotyczy gwarantowania profesjonalnej pomocy w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia człowieka, co wymaga aktywności lekarza i jego gotowości do działania przez całą dobę. Czas pracy lekarza jest też często podyktowany szczególnym charakterem i zakresem wykonywanych czynności zawodowych w podmiotach leczniczych. Pojęcie dyżuru medycznego, czyli właśnie czasu pracy w gotowości, czy klauzula dobrowolnego przekroczenia czasu pracy są charakterystyczne dla zawodów medycznych i tożsame ze specyfiką ich pracy. Po drugie, unormowania prawne czasu pracy lekarza są zawarte w dwóch aktach ustawowych, tj. w Ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej i w Kodeksie pracy, które nie zawsze są zbliżone w swojej treści. Rozbieżności mogą prowadzić do różnej wykładni i rozwiązań obowiązkowego czasu pracy lekarza. Sytuacje, gdy lekarz może być zatrudniony przykładowo na dwóch etatach i na każdym z nich może pracować dopuszczoną normę dobową, czyli 7 godz. 35 min, nie są odosobnione. Wówczas w łącznym zestawieniu daje to pracę o zbyt dużym przeciążeniu i wymiarze godzin, co nie jest bez znaczenia dla pacjenta i jego bezpieczeństwa. Warto zatem omówić przyjęte unormowania dotyczące czasu pracy lekarza, co pomoże w racjonalnym i bezpiecznym jego planowaniu oraz  odpowiedzialnym wykorzystaniu. Trzeba zaznaczyć, że z racji problematyki i dwóch aktów prawnych dotyczących czasu pracy lekarza zakresy przepisów, które normują poruszaną kwestię, przenikają się wzajemnie i można odnaleźć wspólne uregulowania zarówno w Kodeksie pracy, jak i w Ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej [2, 3]. Ze względu na zapisy dotyczące grupy zawodowej pracowników medycznych, a  w  szczególności lekarzy, nadrzędny dla poruszanych rozwiązań będzie drugi akt. Kodeks pracy zawiera normy ogólne dla wszystkich osób wykonujących pracę na rzecz pracodawcy, w tym także dla lekarzy, co niejednokrotnie prowadzi do różnej interpretacji zapisów prawnych. Warto więc przedstawić ogólne definicje związane z pojęciem świadczonej pracy i czasem jej wykonywania według różnych przyjętych rozwiązań (systemów).

Czas pracy lekarza określony w Kodeksie pracy

Pojęcie czasu wykonywania czynności zawodowych przez pracowników definiuje Kodeks pracy. Zgodnie z art. 128 § 1 Kodeksu pracy jest to „czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy” [2]. Należy także zaznaczyć, że stosunek pracy z określonym pracodawcą jest definiowany w art. 22 § 1 jako „zobowiązanie pracownika na rzecz pracodawcy do wykonywania określonego rodzaju pracy pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym, za wynagrodzeniem” [2]. Warto dodać, że Kodeks pracy określa najczęściej spotykany system czasu pracy nazywany podstawowym, jak również inne systemy, co ma zastosowanie przy precyzowaniu czasu pracy lekarza. Artykuł 129 § 1 określa, że „czas pracy nie może przekraczać 8 godz. na dobę i przeciętnie 40 godz. w 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym”. Kodeks pracy tym samym wprowadza prawo pracownika do odpoczynku (art. 14), które to prawo zapewniają przepisy o maksymalnym czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych [2]. Artykuł 29 § 1 dotyczy zawartej pomiędzy pracodawcą a  pracownikiem umowy o pracę, jej szczegółów (rodzaj umowy, warunki pracy) i – co jest istotne dla interpretacji – wymogu określenia w umowie wymiaru czasu pracy (pkt 4). Pracodawca ma również obowiązek poinformowania pracownika o obowiązującej dobowej i tygodniowej normie czasu pracy. Powinien również określić regulamin pracy (art. 1041 § 1 pkt 1). Regulamin pracy poza sprecyzowaniem praw i obowiązków pracowników (organizacja pracy) określa przyjęty przez pracodawcę system pracy i jej rozkład wraz z przyjętymi okresami rozliczeniowymi (pkt 2) [2]. Następnie, jak wskazuje art. 131 § 1, tygodniowy czas pracy łącznie z nadgodzinami nie może przekraczać 48 godz. w przyjętym okresie rozliczeniowym. Kodeks pracy wprowadza zasadę związaną z czasem odpoczynku pracownika:

1. Według zapisu art. 132 § 1 pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godz. nieprzerwanego odpoczynku. 
2. Według zapisu art. 133 § 1 pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godz. nieprzerwanego odpoczynku obejmującego co najmniej 11 godz. nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Odpoczynek ten (§ 3) powinien przypadać w niedzielę. Niedziela obejmuje 24 godz., licząc od 6.00 rano w tym dniu, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godz. [2].

Zachowana powinna być przeciętna, określona i dopuszczona norma czasu pracy w tygodniu. Obowiązujący wymiar czasu pracy według art. 130 § 1 oblicza się, mnożąc 40 godz. przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym, a następnie dodając do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godz. i liczby dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku [2]. Każde święto (§ 2), które występuje w okresie rozliczeniowym i które przypada w innym dniu niż niedziela, obniża wymiar czasu pracy o 8 godz. Czas pracy ujęty w art. 131 § 1 dotyczy jego tygodniowego wymiaru, który łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać 48 godz. w przyjętym okresie rozliczeniowym [2].

Zatem Kodeks pracy w art. 129 ust. 1 precyzuje pojęcie czasu pracy, a także odwołuje się do zapisów artykułów 135-138, 143 i 144, które pozwalają na przedłużenie dopuszczalnego czasu pracy i stosowanie tzw. równoważnego czasu pracy. Ten system opiera się na założeniu, że dobowy czas pracy pracownika (jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją) można zwiększyć maksymalnie do 12 godz. (planowanie pracy ponad ten czas jest niedopuszczalne). Jednak takie dobowe przedłużenie czasu pracy wymaga zrekompensowania godzin pracy ponad dopuszczoną normę, czyli 8 godz. dziennie (art. 135 § 1). Rekompensowanie czasu odbywa się przez:

• odbywanie pracy z czasem krótszym niż 8 godz. na dobę w ciągu kilku innych dni,
• zwiększenie liczby dni wolnych od pracy w okresie rozliczeniowym [2].

Czas pracy lekarza według ustawy o działalności leczniczej

Aktem, który bezpośrednio precyzuje czas pracy medyków (lekarzy, pielęgniarek), jest Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej [3]. Określa ona sytuację, w której czas pracy zawodowej pracowników medycznych może być nieco odmiennie traktowany niż rozwiązania ujęte w Kodeksie pracy. Głównie chodzi tu o  rozwiązania związane ze specyfiką dyżuru medycznego i przekroczeniem norm czasu pracy, czyli podpisywaną przez lekarzy klauzulą opt-out. Zgodnie z art. 93 § 1 „czas pracy pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym, z  pewnymi wyjątkami, w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie może przekraczać 7 godz. 35 min na dobę i przeciętnie 37 godz. 55 min na tydzień w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym”, nie dłuższym niż 3 miesiące [3]. Zapis ten dotyczy 5-dniowego tygodnia pracy i przyjętego okresu rozliczeniowego maksymalnie 3 miesięcy (ust. 4). Artykuł 94 § 1 stwierdza, że „jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, w stosunku do pracowników mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których dopuszczalne jest przedłużenie wymiaru czasu pracy do 12 godz. na dobę”. W tym przypadku obowiązujący okres rozliczeniowy nie może być dłuższy niż miesiąc. W szczególnie uzasadnionych przypadkach może on być przedłużony do 4 miesięcy [3]. Paragraf 3 tego artykułu informuje, że rozkład czasu pracy powinien być stosowany na podstawie harmonogramów pracy ustalonych dla przyjętego okresu rozliczeniowego, określających dla poszczególnych pracowników dni i godziny pracy oraz dni wolne od obowiązków zawodowych. Kolejny art., tj. 95 § 1, wprowadza pojęcie dyżuru medycznego. Pracownicy wykonujący zawód medyczny i mający wyższe wykształcenie, zatrudnieni w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnych i  całodobowych świadczeń zdrowotnych „mogą być zobowiązani do pełnienia w zakładzie leczniczym tego podmiotu dyżuru medycznego” [3]. Tak określony dyżur medyczny dotyczy sytuacji, gdy lekarz wykonuje lub jest w gotowości do wykonania czynności zawodowych. Czas dyżuru medycznego (czyli liczbę jego godzin) wlicza się do przyjętego czasu pracy (ust. 3). Praca w  ramach dyżuru medycznego może być również planowana w zakresie, który przekracza normalny czas pracy, czyli 37 godz. i 55 min na tydzień w  przyjętym okresie rozliczeniowym [3]. Trzeba podkreślić, że do czasu pracy określanego mianem dyżuru lekarskiego nie stosuje się rozwiązań ujętych w  Kodeksie pracy w art. 151 § 3, art. 1513 i art. 1514. Przytoczone artykuły Kodeksu pracy dotyczą wymiaru czasu pracy w godzinach nadliczbowych liczonych w ciągu roku i dnia wolnego od pracy w zamian za pracę wykonaną przez pracownika w  dniu wolnym. Zapis ten określa, że w przypadku pracy w godzinach nadliczbowych w dniu wolnym od pracy pracownikowi przysługuje inny dzień wolny, udzielony w uzgodnionym terminie do końca okresu rozliczeniowego [4]. Ustęp 5 art. 95 określa, że praca w ramach dyżuru medycznego jest traktowana jako praca w  godzinach nadliczbowych i  może być zwiększona o  odpowiedni dodatek określony w art. 1511 ust. 1-3 Kodeksu pracy. W myśl tego artykułu praca w  godzinach nadliczbowych oprócz normalnego wynagrodzenia jest zwiększona odpowiednio o dodatek:

1. 100% wynagrodzenia za pracę w nocy, niedziele i  święta niebędące dla pracownika dniami pracy i za pracę w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto.
2. 50% wynagrodzenia za pracę w  godzinach nadliczbowych w  każdym dniu innym niż określonym powyżej [2].

1. Pracodawca może zaplanować maksymalnie 24 godz. dyżuru medycznego w ciągu doby.
2. Pracownik może dopełnić tym dyżurem przewidziane na dany dzień 7 godz. 35 min pracy.
3. Pracownik może dopełnić skrócony lub przedłużony wymiar czasu pracy zaplanowany w systemie równoważnym. Dlatego w ewidencji przepracowanych godzin lekarz powinien wykazać zarówno normalne godziny pracy, jak i te wypracowane w ramach pełnionego dyżuru medycznego. Plan pracy powinien wskazywać jasno, które godziny pracy są pełnione w ramach dyżuru lekarskiego.

Klauzula opt-out

Zgodnie z treścią art. 96 Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o  działalności leczniczej lekarze (po wyrażeniu zgody na piśmie) mogą być zobowiązani do wykonywania czynności zawodowych w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godz. na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym (maksymalnie 4 miesięcy) [3]. Jest to tzw. klauzula opt-out. W praktyce jest to pisemne oświadczenie lekarza o wyrażeniu zgody na pracę w wymiarze przekraczającym przeciętne 48 godz. tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym. Trzeba zaznaczyć, że takie rozwiązanie jest dobrowolną decyzją (nie można być do niej zmuszanym) i że w każdym momencie zgodę można cofnąć, informując pracodawcę o tym fakcie i zachowując miesięczny termin wypowiedzenia. Do wynagrodzenia za pracę w wymiarze, który przekroczył 48 godz. na tydzień, stosuje się przepisy dotyczące godzin nadliczbowych (określonych w Kodeksie pracy w art. 1511, ust. 1-3). W takiej sytuacji zmianie ulegnie organizacja pracy w  danym tygodniu rozliczeniowym, jednak bez możliwości zastosowania art. 1513 Kodeksu pracy, czyli w przypadku wykonywania czynności zawodowych w dniu wolnym od pracy nie będzie przysługiwać w zamian inny dzień wolny od pracy [2]. Artykuł 97 § 1 dotyczy innej istotnej kwestii – dobowego czasu odpoczynku od czynności zawodowych. Zgodnie z tym zapisem lekarzowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godz. nieprzerwanego odpoczynku [3]. W pkt 2 dodano, że lekarzowi, który pełni dyżur medyczny, wspomniany 11-godzinny okres odpoczynku powinien być udzielony bezpośrednio po zakończeniu pełnienia dyżuru medycznego [7]. W  kwestii czasu odpoczynku liczonego w okresie tygodniowym pkt 3 określa, że pracownikowi przysługuje prawo do co najmniej 35 godz. nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godz. nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Jednak w szczególnych i uzasadnionych przypadkach (związanych z organizacją pracy) pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 24 godz. nieprzerwanego odpoczynku, udzielanego w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 14 dni. Liczbę godzin przy zastosowaniu klauzuli opt-out oblicza się, odejmując od wszystkich kalendarzowych godzin w tygodniu godziny odpoczynków dobowych i  tygodniowych, które zgodnie z prawem muszą być lekarzowi udzielone w trakcie danego tygodnia. Suma ta wynosić będzie 78 godz. tygodniowo i 312 godz. miesięcznie. Oblicza się ją w następujący sposób: 

1. 168 (liczba godzin w  tygodniu) minus 90  (tygodniowa liczba godzin odpoczynku) równa się 78 godz.
2. 90 godz. odpoczynku jest liczone jako 6 razy 11 (obowiązkowy odpoczynek dobowy) plus 24 godz. (obowiązkowy odpoczynek tygodniowy). 
3. Główny Inspektorat Pracy wylicza czas pracy lekarza według klauzuli opt-out: 78 godz. maksymalnego czasu pracy lekarza w  tygodniu równa się 6 dni pracy po 13 godz. (24  minus 11 godz. obowiązkowego dobowego odpoczynku), co daje 6 × 13 = 78 godz. Maksymalny miesięczny wymiar czasu pracy lekarza według klauzuli opt-out wynosi 312 godz.

Zatem jest to obliczanie liczby godzin do przepracowania w okresie tygodnia, po pomniejszeniu wszystkich kalendarzowych godzin w tygodniu o godziny obowiązkowych odpoczynków dobowych i odpoczynku tygodniowego, które muszą być pracownikowi udzielone w trakcie takiego tygodnia. Należy dodać, że Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 czerwca 2014 r. stwierdził, że „niedozwolone jest zawieranie odrębnych umów na pełnienie dyżurów medycznych przez podmioty medyczne z  pracownikami (np. lekarzami) zatrudnianymi na podstawie umowy o pracę” [8].

Dyżur w gotowości

Zgodnie z art. 98 § 1 Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej lekarze mogą zostać zobowiązani do pozostania w gotowości do wykonywania czynności zawodowych (udzielania świadczeń zdrowotnych) [3]. Potocznie taką formę pracy nazywa się pełnieniem dyżuru w gotowości lub pod telefonem. Za każdą godzinę tak pojętej pracy, czyli pozostawanie w gotowości do udzielania świadczeń zdrowotnych, przysługuje lekarzowi wynagrodzenie w wysokości 50% stawki godzinowej określonej przy wynagrodzeniu zasadniczym (ust. 2). Stawkę tę liczy się, dzieląc sumę kwoty wynagrodzenia za miesiąc przez liczbę godzin do przepracowania przez lekarza w miesiącu (ust. 3). Jednak należy podkreślić, że w przypadku wezwania do wykonywania czynności zawodowych w podmiocie leczniczym zastosowanie będą miały przepisy związane z pełnieniem dyżuru medycznego [3].

Ewidencja czasu pracy

Punkt 3 art. 96 Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej określa, że pracodawca jest obowiązany prowadzić i  przechowywać ewidencję czasu pracy podległych mu pracowników [3]. W myśl Kodeksu pracy (art. 3) „pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników”. W związku z tym pracodawca ma obowiązek:

1. Udostępniać ewidencję czasu pracy właściwym organom nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, czyli Państwowej Inspekcji Pracy. 
2. Dostarczać organom Państwowej Inspekcji Pracy (na ich wniosek) informacje dotyczące pracowników, którzy zdecydowali się, wyrażając pisemną zgodę, na wykonywanie pracy przekraczającej wymiar 48 godz. na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym [3].

Zakończenie

W podsumowaniu należy stwierdzić, że sposób organizacji czasu wykonywania czynności zawodowych przez lekarza zależy przede wszystkim od niego, ale także od dyrektora podmiotu leczniczego, w którym lekarz jest zatrudniony. W gestii dyrekcji leży planowanie czasu pracy pracowników i pisemne ujęcie ich w grafiku. Właściwe w tej sytuacji jest, aby takie ustalenia były podejmowane w kontakcie z lekarzami i przez nich aprobowane. Istotną kwestią jest zwrócenie uwagi na wymagany 11-godzinny odpoczynek, który jest najbardziej wskazany po zakończeniu pracy lub po przepracowanym przez lekarza 24-godzinnym dyżurze. Dyżur medyczny może uzupełniać czas pracy lekarza w  przypadku braku wypracowania jego obowiązkowego wymiaru, czyli 37 godz. i 55 min. Lekarz musi wyrazić pisemną zgodę potwierdzającą, że dobrowolnie zgadza się na pracę w  wymiarze przekraczającym 48 godz. na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym (klauzula opt-out). Podsumowując, dopuszczony czas pracy lekarza, który może wypracować na jedynym etacie (u jednego pracodawcy) w tygodniowym okresie rozliczeniowym, wynosi: 37 godz. 55 min lub 48 godz. łącznie z dyżurami albo 78 godz. po podpisaniu klauzuli opt-out.

Piśmiennictwo

1. Pilonis H.: Lekarze w ramach protestu chcą wypowiadać klauzulę opt-out, http://www.medexpress.pl/lekarze-w-ramachprotestu-chca-wypowiadac-klauzule-opt-out/67045.

2. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 2016 r., poz. 1666 z późn. zm.), http://www.regiopraca.pl/portal/prawo/ustawy/kodeks-pracy-dzial-vi-czas-pracy-81.

3. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2016 r., poz. 1638, 1948, 2260).

4. Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r. (I PZP 11/07, http://www.mp.pl/optout/?aid=38291.

5. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z  dnia 16 października 2006 r., K 25/05, OTK-A 2006, nr 9, poz. 122. 6. Kutrzebka P.: Czas pracy lekarza a  dyżur medyczny, http://www.medexpress.pl/start/czas-pracy -lekarzy -a- dyzur-medyczny-2/60190/. 7. Dyżur medyczny, http://www.zgzza.pl/index.php/opinie-prawne/129-dyzur-medyczny.html. 8. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2014 r., sygn. II UK 447/13 i II UK 482/13.