Zmiany fizjologiczne i patologiczne w wieku podeszłym

Wraz z wiekiem dochodzi do zmian w proporcji podstawowych składowych budowy ciała. Maleje tzw. beztłuszczowa masa ciała (lean body mass) – z około 69 kg u mężczyzn 20-letnich do 48 kg w wieku 75-80 lat, zaś ulega zwiększeniu zawartość tłuszczu w organizmie (średnio z 13 do 26 kg).

Wraz ze wzrostem zawartości tłuszczu ustrojowego zmniejsza się tzw. masa tkanki aktywnej. Obejmuje ona głównie komórki wysoce aktywne: przede wszystkim komórki mięśniowe, lecz także komórki niektórych narządów (mózg, wątroba). W wyniku spadku masy mięśniowej następuje obserwowane w podeszłym wieku istotne zmniejszenie podstawowej przemiany materii i zapotrzebowania na energię. Niższe zapotrzebowanie energetyczne jest również wynikiem ograniczania wraz z wiekiem aktywności fizycznej.

Wraz z wiekiem maleje również zawartość składników mineralnych w ustroju z około 6% u osób młodych do około 4% u ludzi w wieku podeszłym. Efektem tych przekształceń jest obserwowana w wieku podeszłym demineralizacja układu kostnego.

U ludzi w wieku podeszłym obserwuje się też stopniowe upośledzenie czynności narządów. Przewodzenie bodźców nerwowych zwalnia się średnio o 10-15%. Pogorszeniu ulega funkcja nerek, zaś przesączanie kłębkowe może się zmniejszyć do 60% w porównaniu z osobami młodymi. Zmniejsza się pojemność oddechowa płuc. Maksymalna pojemność płuc u ludzi starszych może wynosić 70-80% wartości obserwowanej u ludzi młodszych. Wszystkie te zmiany związane są z ograniczeniem przemian metabolicznych w tych narządach i tkankach, a tym samym ze zmianami zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze.

Zmiany w przewodzie pokarmowym

W układzie pokarmowym wraz z wiekiem zachodzi wiele niekorzystnych zmian. Należy do nich zaburzenie odczuwania zapachu oraz smaku wynikające m.in. z atrofii kubków smakowych. Stąd też osoby w wieku podeszłym wykazują tendencję do doprawiania potraw solą, cukrem, nawet tłuszczem, których zadaniem ma być poprawa aromatu potrawy i jego smaku. Jednocześnie pogorszenie powonienia może doprowadzić do zdecydowanie mniejszego zainteresowania żywnością, co może powodować stopniową utratę apetytu, a niekiedy nawet anoreksję.

Upośledzeniu ulega również proces trawienia. Choroby zębów i jamy ustnej, będące wynikiem niewłaściwej ich pielęgnacji (próchnica, choroby przyzębia), prowadzą do wystąpienia braków w uzębieniu. Ogranicza to znacznie możliwości żucia, rozdrabniania pokarmów, a zatem i spożywania niektórych produktów spożywczych, jak np. surowych warzyw i owoców, będąc jedną z możliwych przyczyn zespołów niedoborowych.

Zwolnienie czynności motorycznej przewodu pokarmowego, a także zanik błony śluzowej i mięśniówki przewodu pokarmowego, może powodować zaleganie treści w żołądku i zaparcia. Nasilenie tych zjawisk dodatkowo potęguje restrykcyjna i uboga w błonnik dieta.

Zanik gruczołów wydzielniczych w błonie śluzowej żołądka prowadzi do zmniejszenia wydzielania kwasu solnego i, w mniejszym stopniu, pepsyny. Upośledzeniu ulega trawienie białek, dochodzi również do spowolnienia opróżniania żołądka i przedłużenia procesu trawienia. Dodatkowo, u osób w starszym wieku, często obserwuje się refluks żołądkowo-przełykowy, związany ze zwiotczeniem mięśni przewodu pokarmowego i w konsekwencji niewydolnością wpustu. Ma to wpływ na dalsze procesy trawienia. Te zmiany oddziałują także na skład mikroflory przewodu pokarmowego.

W przebiegu starzenia zmiany obserwuje się również w gruczołach ślinowych, które zmniejszają wydzielanie śliny i zawartość w niej enzymów trawiennych, w funkcji wątroby, dróg żółciowych i trzustki, czego wynikiem jest ograniczenie wydzielania żółci i insuliny. Uważa się, że w soku trzustkowym największemu upośledzeniu ulega aktywność proteolityczna, mniejszemu – lipolityczna, a najmniejszemu – amylolityczna. Wynikiem tego jest upośledzenie trawienia białek i tłuszczów oraz wchłaniania żelaza, wapnia i witaminy B₁₂, obniża się ponadto tolerancja glukozy.

Wszystkie powyższe ograniczenia pojawiają się w różnym stopniu, dlatego też żywienie ludzi w wieku podeszłym jest problemem złożonym, wymagającym uwzględnienia wielu czynników.

Specyficzne problemy żywieniowe ludzi w wieku podeszłym

W Polsce jednym z problemów żywieniowych u ludzi starszych jest nadmierne w stosunku do zaleceń spożycie cukrów prostych i tłuszczów, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego. Jest to zwykle spowodowane niekorzystnymi nawykami żywieniowymi: nadmiernym spożyciem mięsa i jego przetworów, a jednocześnie zmniejszonym spożyciem produktów skrobiowych. Często obserwuje się też za małe spożycie warzyw i owoców zawierających błonnik.

Starsi ludzie stosują różne diety – często własne, jednostronne, eliminujące potrawy, które im „nie służą”. I tak ograniczanie błonnika można przypisać występowaniu po jego spożyciu, na skutek fermentacji w jelitach, wzdęć, gazów, czy nawet dokuczliwych bólów brzucha. Zdarza się to zwłaszcza często osobom, które przechodzą, np. na skutek zaleceń lekarskich, z dnia na dzień z diety ubogiej w błonnik na bogatą w ten składnik pokarmowy. Dolegliwości te szczególnie nasilają się u osób po 60. roku życia, które w wyniku przewlekłych zaparć uskarżają się na spastyczne zapalenie jelita grubego. Nasilone dolegliwości bólowe po gwałtownym zmodyfikowaniu sposobu odżywiania ugruntowują przekonanie tych osób o szkodliwości tego rodzaju diety. Tymczasem właściwym sposobem postępowania jest stopniowe zwiększanie ilości błonnika w diecie, co zwykle pozwala uniknąć dolegliwości. Osoby z bardzo nasilonymi dolegliwościami w przebiegu zespołu spastycznego zapalenia jelita grubego czy uchyłkowatością jelit mogą częściowo zmniejszyć dolegliwości bólowe, stosując błonnik gotowany, zwykle lepiej tolerowany przez organizm.

Inną przyczyną wyboru przez osoby starsze diety jednostronnej może być, obserwowane w wieku podeszłym, ograniczenie wydzielania enzymów. Przykładem może być niedobór laktazy, obserwowany u większości populacji osób po 50. roku życia. Laktaza jest enzymem rozkładającym laktozę, węglowodan zawarty w produktach mlecznych, do glukozy i galaktozy. Po spożyciu mleka, np. w wyniku zaleceń lekarskich, pojawiają się wzdęcia, nadmierne oddawanie gazów, a nawet biegunka. Osobom tym wskazane jest polecenie pokarmów niezawierających laktozy: jogurtów, serów pleśniowych i tzw. twardych, zaś unikanie nabiału: mleka, białego sera czy twarożku.

Niemniej jednak większość pacjentów w podeszłym wieku zwykle nie przyjmuje zaleceń zmiany diety. Próby urozmaicenia diety pokarmami dawno nieprzyjmowanymi prowadzą najczęściej do sensacji pokarmowych, co jeszcze bardziej utwierdza pacjentów w przekonaniu o ich szkodliwości. Z wiekiem więc liczba pokarmów odrzucanych wzrasta, zaś tolerowanych maleje.

Wynikiem powyższych niekorzystnych nawyków żywieniowych są zaburzenia proporcji składników odżywczych w odniesieniu do energii, możliwość wystąpienia niedoborów, zwłaszcza witamin i składników mineralnych. Mogą się one przyczynić również do pogłębienia zaburzeń perystaltyki i występowania zaparć.

Wykładnikiem niekorzystnych nawyków żywieniowych w ciągu życia jest występowanie licznych schorzeń metabolicznych: otyłości, miażdżycy, nadciśnienia, cukrzycy, a także próchnicy zębów.

Czynniki psychologiczne

Przyczyną nieprawidłowego żywienia w wieku podeszłym mogą być także: samotność, depresja i inne zaburzenia układu nerwowego (m.in. zaburzenia połykania o podłożu neurologicznym, np. zespół rzekomoopuszkowy). U osób z otępieniem starczym obserwuje się często znaczną utratę apetytu, niekiedy zaś przeciwnie żarłoczność.

Istotnym czynnikiem niedożywienia w podeszłym wieku jest również osamotnienie. Wynika ono z przemian społecznych i rezygnacji z modelu rodziny wielopokoleniowej. Samotność prowadzi do zniechęcenia, zmęczenia, zobojętnienia na otaczający świat. Często towarzyszy temu utrata apetytu.

Często osamotnienie współistnieje ze zubożeniem i brakiem środków finansowych przeznaczanych na żywność. Jednocześnie zaburzenia odżywiania obserwuje się u osób w wieku podeszłym, palących papierosy i pijących alkohol, co często się nakłada.

Coraz dłuższe przeżycie osób w podeszłym wieku, a także wspomniana społeczna rezygnacja z modelu rodziny wielopokoleniowej, w którym pokolenie młodsze sprawuje opiekę nad starymi rodzicami, spowodowało pozostawanie coraz większej ilości osób w wieku podeszłym bez opieki. Osobom tym proponuje się tzw. domy opieki społecznej, gdzie mają zapewnione mieszkanie i posiłki. Należy jednak zwrócić uwagę, że jedzenie przygotowywane w tych placówkach, choć zwykle spełnia normy żywieniowe, nie uwzględnia przyzwyczajeń i preferencji poszczególnych osób. Dlatego też osoby starsze, wybierając często tylko to co lubią, mogą spożywać w istocie niewielką część posiłku, który się im proponuje. W efekcie, u osób przebywających w tego typu placówkach częściej, niż u pozostających w domu, obserwuje się niedobory żywieniowe.

Zatem na pogłębienie zaburzeń żywieniowych w wieku podeszłym mogą nakładać się problemy zdrowotne, brak zabezpieczenia finansowego starości, brak kontaktu z rodziną i izolacja społeczna.

Nadmierne spożycie leków

W populacji ludzi w podeszłym wieku obserwuje się największe spośród wszystkich grup wiekowych rozpowszechnienie przyjmowania leków. Wynika to zarówno z przyjmowania leków niezbędnych, zapisanych przez lekarza, jak również z masowego nadużywania leków mających na celu zaradzenie domniemanym problemom z zaparciami, trawieniem czy bólami.

Obserwuje się, że przyjmowanie leków wiąże się w większości przypadków z zaburzeniami trawienia i może odpowiadać za wiele niekorzystnych objawów: od utraty apetytu, aż do nudności i braku tolerancji na pokarmy. Niektóre z leków bezpośrednio ingerują w pracę przewodu pokarmowego i przemiany metaboliczne składników odżywczych. Leki moczopędne i przeczyszczające mogą doprowadzić do utraty soli mineralnych i wody, zaś antybiotyki, leki przeciwzakrzepowe i przeciwpadaczkowe – do utraty witamin. Leki zobojętniające, stosowane w schorzeniach żołądka, mogą zmniejszać przyswajane żelaza. Hormony steroidowe, cytostatyki, wpływają na pogorszenie apetytu, występowanie nudności i objawów dyspeptycznych. Wydaje się więc, że w podeszłym wieku szczególnie celowa jest rezygnacja z polipragmazji i podawania leków, które nie są konieczne. Mogą przyczyniać się one bowiem do wystąpienia nie tylko zaburzeń pokarmowych. Metabolizowanie leków zachodzi w wątrobie, a wydalanie ich przez nerki, wobec częstego w podeszłym wieku pogorszenia funkcji tych narządów, wiąże się z większym niż u osób młodych ryzykiem przedawkowania, zatrucia i niekorzystnych interakcji lekowych.

Częstą przypadłością ludzi starszych jest hipotonia ortostatyczna, będąca wynikiem upośledzenia mechanizmów homeostazy sercowo-naczyniowej i dysfunkcji układu autonomicznego. Należy podkreślić, że całkowita zawartość węglowodanów, tłuszczów i białka w posiłku oraz jego wartość kaloryczna nie ma wpływu na spadek ciśnienia. Hipotonia poposiłkowa może być dodatkowo nasilona przez leki hipotensyjne, przyjmowane przez pacjentów w czasie posiłku. W badaniach wykazano, że u osób w podeszłym wieku, przebywających w domu opieki, przyjmujących w sposób przewlekły leki z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny, antagonistów wapnia, diuretyków, preparatów naparstnicy i/lub nitratów, występowały znacznie większe poposiłkowe spadki skurczowego ciśnienia tętniczego niż u osób, którym nie podawano leków w trakcie posiłków.

Źródło:

Na podstawie: Grycewicz J., Loba J.: Żywienie osób w wieku podeszłym, [w:] Prusiński A. (red.): Neurogeriatria. Praktyczne problemy neurologii w wieku podeszłym. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004; ss. 28-32.