ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, znany jest na świecie juz od ponad 140 lat. Niemniej jednak na przestrzeni tego okresu w literaturze opisywano go bardzo różnorodnie. Wolańczyk i wsp. wymieniają takie terminy, jak zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego, lekka encefalopatia czy wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny. Współcześnie – w zależności od klasyfikacji, z której się korzysta – używa się dwóch terminów: zespół hiperkinetyczny lub ADHD.

Zespół hiperkinetyczny to nazwa jednostki nozologicznej wprowadzona przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization – WHO) (1992) w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (International Classification of Disease – ICD-10), którą na co dzień posługują się zarówno lekarze, jak i psycholodzy w przypadku rozpoznawania chorób. Natomiast skrót ADHD pochodzi od angielskiego attention deficit hiperactivity disorder (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi), który jest terminem czwartej wersji (1998) klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM-IV). Obecnie, od maja 2013 roku, w powszechnym użyciu jest klasyfikacja DSM-V. Zmiany wprowadzone w tej wersji mogą spowodować wzrost częstości występowania ADHD.

ADHD jest najczęstszym zaburzeniem neurobehawioralnym w dzieciństwie i zwykle powoduje znaczne problemy w funkcjonowaniu, tj. gorsze wyniki w szkole czy trudności w relacjach interpersonalnych zarówno z rówieśnikami, jak i członkami rodziny. I choć można powiedzieć, że każde dziecko jest pełne energii i zniecierpliwienia, to u dziecka z ADHD te cechy są nasilone, utrudniają codzienne wypełnianie obowiązków, a także są nieadekwatne do wieku rozwojowego. Dzieciom tym towarzyszy niska samoocena, a także zachowania agresywne, które zaniedbane mogą doprowadzić do opozycyjno-buntowniczych zaburzeń zachowania. ADHD może stanowić problem nie tylko w wieku przedszkolnym, ale również w wieku młodzieńczym i u osób dorosłych. Zaburzenie to jest najczęściej rozpoznawane u dzieci mających trwale występujące objawy, które rozpoczęły się przed 7. rokiem życia, jednak w wielu przypadkach jego początki można obserwować poniżej 5., a nawet 2. r.ż. U większości dzieci nie można określić „początku” wystąpienia objawów, a rodzice zgłaszają się po pomoc, gdy ruchliwość i impulsywność dziecka uniemożliwiają mu naukę w szkole.

Omawianym zaburzeniem częściej dotknięci są chłopcy. W zależności od użytych kryteriów proporcje pomiędzy płciami przedstawiają się różnorodnie – od 1:10 do 1:2,5. W ostatnich latach zaczyna przeważać pogląd, że zaburzenie to dotyczy obu płci w podobnym stopniu, jednak różnice podtypów powodują, że ADHD jest rzadziej rozpoznawany u dziewcząt. Dziewczęta z zespołem nadpobudliwości mają częściej jedynie problemy z uwagą (attention deficit disorder – ADD), podczas gdy u chłopców na pierwszy plan wysuwają się objawy związane z nadmierną impulsywnością i nadmierną, niekontrolowaną ruchliwością, co częściej powoduje skierowanie do psychologa czy pediatry. Dziewczęta mają kłopoty z nauką, ale ponieważ nie sprawiają problemów wychowawczych, zwykle nie są kierowane do specjalistów.

Objawy ADHD

Aby stwierdzić u dziecka zespół nadpobudliwości psychoruchowej, należy pamiętać, że charakteryzują go trzy grupy objawów:

• nadmierna ruchliwość;
• nadmierna impulsywność;
• znaczne problemy z koncentracją uwagi, które uniemożliwiają skupienie się na jednej czynności.

Istota tych objawów wiąże się z ich współwystępowaniem, co w medycznym rozumieniu czyni z nich zespół objawów. Wiele dzieci ma problemy z nadmiarem energii, jednak o zespole nadpobudliwości mówimy tylko wtedy, gdy objawy te są niewspółmierne do wieku i poziomu rozwoju dziecka, a także stają się źródłem niepowodzeń, zaburzają funkcjonowanie w domu i szkole, niekorzystnie wpływają na naukę i rozwój dziecka. Osoby te wykazują trudności w działaniach celowych, planowaniu działań oraz selekcjonowaniu bodźców.

Nadruchliwość

Dziecko nadpobudliwe z trudnością pozostaje w jednym miejscu, często biega, wspina się na meble, skacze, kręci się, szczególnie w młodszym, przedszkolnym wieku. Cecha ta może manifestować się przez niepokój ruchowy, bezcelowe wykonywanie czynności, nadmierną rozmowność. Dzieci z tą cechą nie są w stanie cierpliwie poczekać na swoją kolej. Wynika to głównie z braku umiejętności odraczania gratyfikacji, jak również nieświadomego odreagowywania napięcia emocjonalnego, które odczuwają. Aktywność dziecka nadpobudliwego jest zawsze chaotyczna, nie służy określonemu celowi. Towarzyszą temu buntowniczość oraz mówienie dużo i głośno, nieposłuszeństwo (brak trwałej reakcji na dyscyplinujące uwagi). Dziecko z ADHD nie dostrzega niestosowności swych (nieadekwatnych) wypowiedzi i często przekracza granice, skraca dystans. Nie widzi różnicy w rozmowie z koleżanką, nauczycielką czy panią dyrektor.

Impulsywność

Problemy z impulsywnością i kontrolą zachowań oznaczają wykonywanie przez dziecko czynności bez przewidywania, jakie mogą być ich następstwa. Dzieci z ADHD zwykle rozpoczynają wykonywanie zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji. Mają kłopoty z wykonaniem długoterminowych i złożonych prac. Trudniej im uczyć się z wcześniejszych doświadczeń oraz współpracować w grach zespołowych, w których pożądana jest struktura i harmonia. Łatwiej wpadają w złość i reagują agresją. Ich impulsywność przejawia się też w wybuchowym niszczeniu rzeczy, niedostosowanej, nadmiernej reakcji na drobne nawet zaczepki kolegów. Częściej niż „zdrowe” dzieci są nielubiane przez rówieśników oraz prowokują innych do wyrażania negatywnych opinii o sobie. Muszą zrobić natychmiast coś, co przychodzi im do głowy i nie potrafią czekać na nagrodę lub pochwałę.

Zaburzenia uwagi

Zaburzenia uwagi przejawiają się krótkim czasem skupienia uwagi, problemami w koncentracji, nieumiejętnością wybrania tego, na czym w danym momencie należy się skupić (np. na wypowiedzi nauczyciela w klasie), a także łatwym rozpraszaniem się pod wpływem zewnętrznych bodźców (np. wejście kogoś do klasy lub odgłos samochodu). W praktyce oznacza to, że dzieci te mogą nie słuchać, co się do nich mówi (zajęte już czymś innym), często fantazjują, gubią swoje rzeczy, nie potrafią pracować bez nadzoru, potrzebują więcej wskazówek, a także przeskakują z jednego zadania na drugie. Dzieci nadpobudliwe koncentrują się zatem w bardziej spokojnym otoczeniu, kiedy są izolowane od tego, co może je rozpraszać i gdy bardzo jasno jest określone, na czym mają się skupić. Pomaga im także, jeśli w trakcie zadania są dodatkowo zachęcane do jego wykonania. Zaburzenia uwagi zwykle są przyczyną tego, że dotknięte nimi dzieci gorzej radzą sobie w szkole. Dziecko z ADHD nie potrafi skupić się na zadaniu, nie dostrzega szczegółów, nie kończy rozpoczętych zajęć, jest roztargnione. Bardzo wiele chorób może przypominać zespół ADHD. Mogą to być zaburzenia psychiczne, takie jak lęk i depresja – dziecko smutne i wylęknione zwykle słabo się koncentruje na pracy, bywa pobudzone ruchowo. To samo dotyczy dzieci bitych i krzywdzonych. Jednak zwykle wtedy nie obserwujemy objawów impulsywności i rozpraszania uwagi przez czynniki zewnętrzne – dziecko jest zwykle pogrążone we własnych myślach i przeżyciach.

Choroby somatyczne, takie jak nadczynność tarczycy, niedokrwistość, alergia pokarmowa, przewlekłe zatrucie ołowiem, choroba reumatyczna, padaczka, mogą wiązać się z objawami zaburzeń uwagi wtórnymi do właściwego schorzenia i lekarz zawsze powinien je wykluczyć. Przyczyną kłopotów z nauką dziecka może być także jego niedosłuch czy niedowidzenie. Również w innych sytuacjach dziecko może zachowywać się podobnie do nadpobudliwego. Tak będzie na przykład w przypadku dziecka upośledzonego, które – nie rozumiejąc, co się dzieje w klasie – będzie się nudzić, wiercić i przeszkadzać. Podobnie zresztą może zachowywać się dziecko bardzo inteligentne i zdolne, które nudzi wolne tempo pracy kolegów.

Przyczyny ADHD

Jakie są przyczyny zespołu nadpobudliwości psychoruchowej? Jeszcze do niedawna zespół ten zaliczany był do mikrozaburzeń (mikrouszkodzeń) czynności mózgu. Mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (minimal brain disfunction – zespół MBD) mogą powstawać w okresie okołoporodowym z powodu niedotlenienia (Barkley, 2009). Pacjentów z mikrouszkodzeniami opisywano jako dzieci z trudnościami w nauce, zaburzeniami zachowania, prawidłowym lub nieznacznie obniżonym intelektem. Obserwowano u nich opóźnienia w rozwoju funkcji mowy i języka, nieprawidłowości artykulacji, problemy z analizą wzrokowo-ruchową czy też z nadpobudliwością. Uszkodzenia w MBD były na tyle niewielkie, że często nie uwidaczniały się w dostępnych badaniach neuroobrazowych, charakteryzowały się drobnymi nieprawidłowościami w badaniu neurologicznym i badaniu EEG. Niektóre cechy zaliczano do grupy tzw. miękkich objawów neurologicznych. Współcześnie koncepcja MBD uważana jest za nieaktualną ze względu na nieostrą i zbyt pojemną diagnozę, jednak dawniejsze, zbiorcze spektrum MBD jest w dzisiejszej praktyce klinicznej aktualne wśród dzieci z bardziej szczegółowymi rozpoznaniami, zgodnymi z ICD-10, takimi jak zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych (dysleksja, dysgrafia), mimowolne moczenie się czy zaburzenia zachowania i emocji.

Piśmiennictwo

Baranowska W., 2007. ADHD – prawie normalne życie. Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź.

Barkley R.A., 2009. ADHD – podjąć wyzwanie. Kompletny przewodnik dla rodziców. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań.

Hallowell E.M., Ratey J.J., 2004. W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych. Media Rodzina, Poznań.

Kołakowski A., Wolańczyk T., Pisula A., Skotnicka M., Bryńska A., 2012. ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców. GWP, Sopot.

Szymona K., Joć E., Karakuła H., 2011. Therapy of mental disorders in developmental age-integrated model. [W:] Bogucka-Kocka A., Feldo M., Kocki J. (red.). Selected problems of diagnosis, treatment and prophylaxis of a diasabled child. Polihymnia, Lublin, s. 131-138.

Szymona K., Karakuła H., Płotka A., 2007. ADHD u dzieci – powikłania i leczenie. Ann. UMCS Sect. D vol. 62 suppl. 18 nr 8, ss. 224-226.

Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., 1999. Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Książka dla rodziców, nauczycieli, lekarzy. BiFolium, Lublin.

Źródło: