Chorzy używają określenia „zawroty głowy” do opisania różnych odczuć zarówno semantycznie odpowiednich (oszołomienie, zasłabnięcie, wirowanie, kręcenie w głowie), jak i mylących, nieodpowiednich, takich jak przymglenie myślenia, zamazanie widzenia, ból głowy czy mrowienie. Ponadto niektóre osoby z zaburzeniami chodu spowodowanymi neuropatią obwodową, mielopatią, spastycznością, parkinsonizmem lub niezbornością móżdżkową uskarżają się na „zawroty głowy”, mimo nieobecności zawrotów głowy typu wirowania (vertigo) czy innych nieprawidłowych sensacji pochodzenia mózgowego. W tym kontekście termin „zawroty głowy” stosowany jest do określenia zaburzenia poruszania się. Może temu towarzyszyć odczucie „kręcenia się w głowie” o łagodnym nasileniu, zwłaszcza gdy obecne są zaburzenia czucia w stopach lub osłabienie wzroku; zjawisko to znane jest jako zawroty głowy spowodowane deficytami wielu układów sensorycznych i występuje u osób starszych podających występowanie zawrotów głowy wyłącznie podczas chodzenia. Osłabienie czucia ułożenia (wtórne do neuropatii lub mielopatii) oraz osłabienie wzroku (spowodowane zaćmą bądź zwyrodnieniem siatkówki) powodują, że pacjent obciąża nadmiernie układ przedsionkowy, który z kolei również ulega procesowi starzenia. Mniej dokładnym, lecz niekiedy łatwiejszym do przyjęcia przez pacjentów określeniem jest termin „łagodne zaburzenia równowagi związane z wiekiem”. Po wykluczeniu mylących objawów i zaburzeń chodu okazuje się zwykle, że „zawroty głowy” oznaczają albo zasłabnięcie (stan poprzedzający omdlenie) albo zawroty głowy typu wirowania (stanowiące iluzję, czyli złudzenie lub omamy poruszania się ciała bądź otoczenia, najczęściej odczucie kręcenia się w koło). Z praktycznego punktu widzenia zawroty głowy można podzielić na trzy kategorie: 1) zasłabnięcie/stan przed omdleniem; 2) zawroty głowy typu wirowania; 3) różne odczucia pochodzące z głowy.

Zawroty głowy przejawiające się jako wirowanie są zwykle wywołane zaburzeniami ze strony układu przedsionkowego. Narządy końcowe tego układu, znajdujące się w błędniku kostnym ucha wewnętrznego, składają się z trzech kanałów półkolistych i narządu otolitycznego (łagiewka i woreczek) po każdej stronie. Kanały odbierają przyspieszenie kątowe, a otolity – przyspieszenie liniowe i statyczne siły grawitacyjne zapewniające poczucie pozycji głowy w przestrzeni. Impulsy nerwowe z narządów końcowych są przekazywane do jąder przedsionka w pniu mózgu przez nerw czaszkowy VIII. Główne projekcje z jąder przedsionka biegną do jąder nerwów czaszkowych III, IV i VI, rdzenia kręgowego, kory mózgu oraz móżdżku. Odruch przedsionkowo‑oczny (VOR) służy do utrzymywania stabilności widzenia w czasie ruchów głowy i zależy od bezpośrednich projekcji z jąder przedsionka do jąder nerwu czaszkowego VI (odwodzącego) w moście i przez pęczek podłużny przyśrodkowy do jąder nerwów czaszkowych III (okoruchowego) i IV (bloczkowego) w śródmózgowiu. Połączenia te odpowiadają za oczopląs (oscylacje oczu tam i z powrotem) – niemal zawsze obecny w zaburzeniach czynności przedsionka. Nerwy i jądra przedsionka mają połączenia z okolicami móżdżku modulującymi VOR. Droga przedsionkowo‑rdzeniowa ułatwia utrzymanie stabilności postawy. Połączenia z korą mózgu, przez wzgórze, zapewniają świadomość pozycji i ruchów głowy.

Układ przedsionkowy jest jednym z trzech układów sensorycznych odpowiadających za orientację w przestrzeni i za postawę; pozostałe dwa to układ wzrokowy (od siatkówki do kory potylicznej) i układ somatosensoryczny przewodzący informacje z obwodu – z receptorów skóry, stawów i mięśni. Czynność tych trzech układów stabilizujących nakłada się częściowo na siebie, kompensując (całkowicie lub częściowo) wzajemnie zaburzenia w swoim zakresie. Zawroty głowy o charakterze wirowania mogą być odzwierciedleniem albo fizjologicznej stymulacji, albo patologicznych zaburzeń czynności któregokolwiek z tych trzech układów.

Objaw ten występuje u osób zdrowych w następujących sytuacjach: 1) gdy mózg napotyka niezgodność między trzema stabilizującymi układami sensorycznymi; 2) gdy układ przedsionkowy poddawany jest nietypowym ruchom głowy, do których nie jest zaadaptowany, np. w przypadku choroby morskiej; 3) przy nietypowej pozycji głowy/szyi, np. przy skrajnym wyproście podczas malowania sufitu lub 4) po obracaniu się w kółko (wirowaniu). Niezgodność między układami sensorycznymi tłumaczy złe samopoczucie przy jeździe samochodem, zawroty głowy przy staniu na wysokości i wzrokowe zawroty głowy pojawiające się zwykle przy oglądaniu filmu ze scenami pościgu: w tej sytuacji wzrokowemu odczuciu przemieszczania się w przestrzeni nie towarzyszą jednoczesne odczucia ruchu przez układy przedsionkowy i somatosensoryczny. Innym przykładem fizjologicznych zawrotów głowy jest choroba kosmonautów – często występujący, przemijający efekt czynnych ruchów głowy w warunkach nieważkości, bez działania siły ciężkości.

Są skutkiem zmian w układach: wzrokowym, somatosensorycznym lub przedsionkowym. Wzrokowe zawroty głowy są spowodowane nowymi lub źle dobranymi okularami bądź nagłym pojawieniem się niedowładu mięśni zewnątrzgałkowych z dwojeniem w oczach; w każdym z tych przypadków zawrotom głowy szybko przeciwdziałają mechanizmy kompensacyjne OUN. Somatosensoryczne zawroty głowy rzadko występujące jako objaw izolowany są zwykle spowodowane obwodową neuropatią lub mielopatią zmniejszającą dopływ informacji sensorycznych, niezbędnych do kompensacji ośrodkowej, gdy istnieją zaburzenia czynności układów przedsionkowego albo wzrokowego.

Najczęstszą przyczyną patologicznych zawrotów głowy o typie wirowania są zaburzenia czynności przedsionka obejmujące jego narząd końcowy (błędnik), nerw bądź połączenia ośrodkowe. Przy układowych zawrotach głowy występuje oczopląs szarpany, ponadto często towarzyszą im nudności, niestabilność postawy i niezborność chodu. Ponieważ zawroty głowy nasilają się przy szybkich ruchach głowy, pacjenci starają się trzymać głowę nieruchomo.

Ostre zawroty głowy mogą być wywołane zmianami w obrębie pnia mózgu lub móżdżku, lecz towarzyszące objawy podmiotowe i przedmiotowe umożliwiają zwykle rozróżnienie z etiologią błędnikową. Niekiedy ostre uszkodzenie przedsionka lub móżdżku może objawiać się tylko zawrotami głowy; nie można go wtedy odróżnić od zaburzeń ze strony błędnika.

Zawroty głowy mogą być objawem aury migrenowej, lecz u części chorych z migreną występują epizody zawrotów głowy niezwiązane z napadami bólu. U takich osób z niewyjaśnionymi epizodami zawrotów głowy należy rozważyć wdrożenie leczenia przeciwmigrenowego.

Są one nazywane niekiedy fobicznym; występują zwykle u chorych z napadami paniki lub agorafobią (lęk przed dużymi, otwartymi przestrzeniami, tłumem lub opuszczaniem bezpiecznego domu) i należy je podejrzewać u osób, którym objawy uniemożliwiają normalne funkcjonowanie do tego stopnia, że na długo zamykają się w domu. Większość pacjentów z organicznymi zawrotami głowy, mimo dyskomfortu, próbuje żyć normalnie. Organicznym zawrotom głowy towarzyszy oczopląs; jeżeli podczas epizodu zawrotów głowy o charakterze wirowania oczopląs jest nieobecny, etiologia psychogenna jest niemal pewna. Objawy często rozwijają się po epizodzie ostrej dysfunkcji błędnika.

Leczenie ostrych zawrotów głowy polega na zaleceniu pozostawania w łóżku (maksymalnie 1‑2 dni) i przyjmowaniu leków tłumiących funkcję przedsionka, takich jak leki przeciwhistaminowe (meklizyna, dimenhydrat, prometazyna), uspokajające o działaniu GABA‑ergicznym (diazepam, klonazepam), fenotiazyny (prochlorperazyna) lub glikokortykosteroidy. Jeżeli zawroty głowy utrzymują się dłużej niż kilka dni, większość specjalistów zaleca uruchomienie pacjenta, co ma na celu próbę pobudzenia ośrodkowych mechanizmów kompensacyjnych, mimo że na krótką metę to uruchomienie stanowi dla pacjenta dyskomfort.

Profilaktyczne metody zapobiegania nawrotom zawrotów głowy wykazują zmienną skuteczność. Często stosuje się leki przeciwhistaminowe, lecz mają one ograniczoną wartość. Choroba Ménière’a może odpowiadać na podawanie leku moczopędnego; skuteczniejsze bywa wdrożenie diety z bardzo małą zawartością soli (1 g na dobę). Nawracające epizody zawrotów głowy związanych z migreną należy leczyć lekami przeciwmigrenowymi. Znanych jest wiele zabiegów operacyjnych na uchu wewnętrznym do stosowania w opornej chorobie Ménière’a, rzadko jednak przeprowadzenie operacji jest konieczne.

 

Źródło: Daroff R.B.: Zawroty głowy, [w:] Stephen L. Hauser (red.): Harrison. Neurologia w medycynie klinicznej, wyd. I polskie. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2012, tom I, ss. 112-113, 115-118.