Zasady naliczania i wynagradzania dyżuru medycznego

Zasady naliczania i wynagradzania dyżuru medycznego
Ile zapłacą za dodatkowy dużur?
Uregulowanie instytucji dyżuru medycznego wraz z krótkim rysem historycznym

Przedstawiając problematykę zasad naliczania i wynagradzania dyżuru medycznego, zasadnym jest, w ocenie autora, rozpoczęcie analizy tematu od krótkiego scharakteryzowania specyficznej instytucji prawa pracy, jaką jest „dyżur medyczny” wraz z niezbędnym jej rysem historycznym w odniesieniu do mogących istnieć jeszcze w praktyce stanów faktycznych, np. związanych z powództwami lekarzy o zapłatę wynagrodzenia za pełnienie dyżurów medycznych.
Kompleksową regulację instytucji dyżuru medycznego można odnaleźć w Dziale III ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 roku o działalności leczniczej (tekst jednolity Dz.U. z 2013 poz. 217 ze zm., dalej też jako „u.d.l.”), a zasadniczy jej zręb w art. 95 u.d.l. Stosownie do ust. 1 tego przepisu, pracownicy wykonujący zawód medyczny i posiadający wyższe wykształcenie, zatrudnieni w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne mogą być zobowiązani do pełnienia w przedsiębiorstwie tego podmiotu dyżuru medycznego. Istotę dyżuru medycznego określa art. 95 ust. 2 u.d.l., który statuuje, że dyżurem medycznym jest wykonywanie poza normalnymi godzinami pracy czynności zawodowych przez osoby, o których mowa w art. 95 ust. 1 u.d.l., w podmiocie leczniczym wykonującym stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne. Z punktu widzenia późniejszych rozważań należy zaznaczyć, że prawodawca wprost postanowił w art. 95 ust.3 u.d.l. wliczyć czas pełnienia dyżuru medycznego do czasu pracy. Analogiczne, zbieżne z powyższymi uregulowania dotyczące instytucji dyżuru medycznego zawierała uchylona w dniu wejścia w życie ustawy o działalności leczniczej ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej (t. jedn. Dz. U. z 2007 Nr 14 poz. 89 ze zm.) w art. 18d ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 32j u.z.o.z. Identyczność uregulowań instytucji w obu ustawach sprawia, że aktualność zachowują poglądy doktryny prawa i judykatury sądów, w tym przede wszystkim Sądu Najwyższego wydane na tle nieobowiązujących już przepisów ustawy o zoz, a ponadto nie można tracić z pola widzenia faktu, że na dzień publikacji artykułu mogą być wszczynane (pod pewnymi warunkami), a także toczą się sprawy sądowe o zapłatę wynagrodzenia za pełnienie dyżurów medycznych, należne jeszcze za okres, w którym wynagrodzenie to regulowała ustawa o zoz.

Zasady naliczania i wynagradzania dyżuru medycznego w świetle przepisów ustawy o działalności leczniczej
Przechodząc do problematyki zasad naliczania i wynagradzania dyżuru medycznego, koniecznym jawi się krótka charakterystyka obowiązujących przepisów prawa, które tę kwestię regulują, w ocenie autora, bardzo lakonicznie, co nieubłaganie przyczynia się do opisanych w dalszej części artykułu rozbieżności interpretacyjnych co do zakresu wypłaty dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych. Stosownie do treści art. 95 ust. 5 u.d.l. do wynagrodzenia za pracę w ramach pełnienia dyżuru medycznego stosuje się odpowiednio przepisy art. 1511 §1-3 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeksu pracy (t. jedn. Dz.U. z 1998 Nr 21 poz. 94 ze zm., dalej jako „k.p.”), od której to zasady w art. 95 ust. 6 u.d.l. przewidziano wyjątek dla lekarzy stażystów, do których przywołane przepisy kodeksu pracy nie mają zastosowania, bowiem objęci są oni regulacją szczególną, jaką przewiduje §12 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 września 2012 roku w sprawie stażu podyplomowego lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2012 poz. 1082 ze zm.). Zgodnie z art. 1511 §1 k.p. za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje dodatek w godzinach nadliczbowych, którego wysokość przywołany przepis ustala zależnie od charakteru dnia lub jego pory, w jakiej dyżur medyczny jest pełniony. Dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia przysługuje za pełnienie dyżuru medycznego w nocy, w niedzielę i święta niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, oraz w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia zgodnie z art. 1511 §2 k.p. przysługuje ponadto również za każdą godzinę pracy nadliczbowej z tytułu przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, chyba że przekroczenie tej normy nastąpiło w wyniku pracy w godzinach nadliczbowych, za które pracownikowi przysługuje prawo do dodatku w wysokości określonej w art. 1511 §1 k.p. Innymi słowy, w przypadku gdy następuje przekroczenie zarówno normy dobowej (art. 1511 §1 k.p.), jak i przeciętnej normy tygodniowej (art. 151§2 k.p.), lekarzowi – jak i każdemu innemu pracownikowi – przysługuje tylko jeden dodatek do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
 
Stanowisko Sądu Najwyższego i sądów powszechnych odnoszące się do zasad wynagradzania dyżuru medycznego
W tym miejscu należy dokonać analizy kluczowego z punktu widzenia zasad naliczania wynagradzania za pełnienie dyżuru medycznego zwrotu „odpowiednio”, jaki zawiera art. 95 ust. 5 u.d.l. w odniesieniu do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu pracy o wynagrodzeniu za pracę w godzinach nadliczbowych. Prima facie należy wskazać na dwie możliwe koncepcje stosowania przepisów o dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych w odniesieniu do dyżurów medycznych.
Pierwsza, bardzo powszechnie stosowana w podmiotach leczniczych, również w tym, na rzecz którego autor uczestniczy w świadczeniu pomocy prawnej, zakłada, że podmiot leczniczy jako pracodawca odejmuje od łącznej sumy godzin rzeczywiście przepracowanych przez danego lekarza, zarówno w ramach wymiaru godzin etatu, jak i dyżurów, miesięczny wymiar godzin wynikający z umowy o pracę i dopiero od liczby godzin pozostałej w wyniku takiej operacji, nalicza dodatkowe wynagrodzenie za dyżury medyczne na mocy art. 1511 §2 k.p. w zw. z art. 95 ust. 5 u.d.l. Innymi słowy pracodawca wypłaca dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych jedynie za te godziny pełnienia dyżuru medycznego, które wypadają ponad przeciętny tygodniowy wymiar czasu pracy lekarza. Uzasadnieniem dla tej koncepcji jest art. 95 ust. 3 u.d.l. rozumiany wprost, który stanowi, że czas pełnienia dyżuru medycznego wlicza się do czasu pracy.

Przykład 1: Lekarz od poniedziałku do czwartku wykonuje pracę w normalnych dla siebie godzinach, przykładowo od 8.00 do 15.35 (7 godz. 35 min dobowego wymiaru czasu pracy zgodnie z art. 93 ust. 1 u.d.l.). W czwartek podmiot leczniczy – pracodawca – zobowiązuje lekarza do pełnienia po odbyciu pracy w normalnych godzinach pracy (vide: art. 95 ust. 2 u.d.l.) dyżuru medycznego w godzinach od 15.35 do 8.00 rano następnego dnia. Z uwagi na obowiązek udzielenia przez pracodawcę w takim przypadku obowiązkowego 11-godzinnego okresu odpoczynku stosownie do treści art. 97 ust. 2 u.d.l., w podanym tu przykładzie lekarz zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy („na pełen etat”) nie wypracuje obowiązującego go przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy z uwagi na nieobecność w pracy w piątek. Wobec powyższego od sumy faktycznie przepracowanych godzin od poniedziałku do czwartku w godz. od 8.00 do 15.35 (30 godz. 20 min) i godzin pełnienia dyżuru medycznego po zakończeniu normalnej pracy w czwartek (od 15.35 do 8.00 w piątek – 16 godz. 25 min) odejmowana jest liczba przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy – w tym przypadku 37 godzin 55 minut. Zatem 46 godzin 55 minut – 37 godzin 55 minut = 9 godzin 00 minut. Przy zastosowaniu tej koncepcji pracodawca wypłaca, posługując się jako podstawą słowem-kluczem „odpowiednio” z art. 95 ust. 5 u.d.l., odpowiedni dodatek do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych za pełnienie dyżuru medycznego za 9 godzin stanowiących różnicę pomiędzy ww. sumami, a nie za każdą godzinę pracy w ramach dyżuru (tu: 16 godz. 25 min). Nietrudno zatem zauważyć, że jest to rozwiązanie korzystne dla podmiotów leczniczych i dość powszechnie stosowane. Należy jednak już w tym miejscu podkreślić, iż stosowanie tej koncepcji wiąże się z ewentualnym wnoszeniem powództw przez lekarzy za niewypłacenie dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych za każdą godzinę pełnionego dyżuru, a jedynie za jej część, w związku z zapadłymi w ostatnim czasie wyrokami sądów, w tym z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2013 roku sygn. I PK 293/12, o czym poniżej.

Druga z możliwych koncepcji wykładni zwrotu „odpowiednio”, jakim posługuje się art. 95 ust. 5 u.d.l. zakłada, że każda godzina pracy w ramach pełnienia dyżuru medycznego jest godziną pracy pełnioną jako godzina nadliczbowa, niezależnie od tego, czy lekarz w związku na przykład z udzielonym mu obowiązkowym okresem odpoczynku przepracował liczbę godzin wynikających z wymiaru jego zatrudnienia. Ta koncepcja zakłada rozwiązania związane z wypłatą wynagrodzenia za pełnienie dyżurów medycznych korzystne dla lekarzy. Została także wprost potwierdzona jako słuszna na gruncie obowiązujących przepisów ustawy o działalności leczniczej przez Sąd Najwyższy w przywołanym już wyżej wyroku z dnia 4 czerwca 2013 roku sygn. I PK 293/12. Zarazem Sąd Najwyższy w tym judykacie zakwestionował jako niezgodną z postanowieniami u.d.l. pierwszą, wyżej opisaną, koncepcję. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd Najwyższy wskazał, że czas pełnienia dyżurów medycznych stanowi dla lekarzy odrębną od ich „zwykłej” pracy kategorię aktywności zawodowej, wobec czego praca świadczona w ramach tego dyżuru musi być wynagradzana na innych zasadach niż „normalna” praca (nota bene: rodzaj argumentów wskazuje na posłużenie się przez ten sąd wykładnią celowościową). Dalej można przeczytać, że zdaniem Sądu Najwyższego ze wskazanych przepisów (zwłaszcza z art. 32j ust. 4 ustawy o zoz oraz art. 95 ust. 5 u.d.l.) wynika jednoznacznie, że za czas dyżuru medycznego pracownikowi przysługuje zawsze (za każdą godzinę dyżuru) wynagrodzenie obliczane jak za godziny nadliczbowe (według art. 1511 § 1-3 KP), niezależnie od tego, czy czas dyżuru spowodował przekroczenie wymiaru (nominału) czasu pracy obowiązującego pracownika medycznego. Tak więc za każdą godzinę pełnionego przez pracownika dyżuru medycznego należy mu się wynagrodzenie jak za godziny nadliczbowe, bez względu na to, czy czas dyżuru przekracza „normalne” godziny pracy w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy. Sąd ten dodatkowo wskazał, że za przepracowany dyżur medyczny pracownikowi należy się „normalne wynagrodzenie” (czyli takie, jakie pracownik otrzymuje stale i systematycznie) oraz odpowiednie dodatki, których wysokość jest uzależniona od tego, czy dyżur jest wykonywany w porze nocnej, w niedzielę lub święta itp. Finalnie, sąd ten stanowczo podkreślił, że dla takiego sposobu ustalenia wynagrodzenia za czas dyżuru medycznego (jak za pracę w godzinach nadliczbowych) nie mają też znaczenia przyczyny, dla których nie było możliwe „wypracowanie” obowiązującego pracownika nominału czasu pracy (z drugiej strony SN zauważa jednak, że jest tak prawdopodobnie na skutek niemożności lub znacznej trudności w ustaleniu harmonogramów pracy zawierających planowane dyżury w taki sposób, aby – przy konieczności właściwego udzielania odpoczynku dobowego i tygodniowego – pracownik w okresie rozliczeniowym wypełnił obowiązujący go wymiar czasu pracy, który może być jednak odpowiednio zmodyfikowany). Z uzasadnienia tego wyroku wynika, że Sąd Najwyższy zaakceptował równoczesne uzyskanie przez pracownika wynagrodzenia zasadniczego za nieprzepracowany normalny czas pracy oraz za czas rzeczywiście pełnionego dyżuru. Powyższy wyrok nie jest odosobnionym przypadkiem, gdyż powyższa teza co do obowiązku wypłaty dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych za każdą godzinę pełnienia dyżuru medycznego niezależnie od tego, czy czas dyżuru przekracza normalne godziny pracy w pełnym wymiarze (nominale) czasu pracy została także zaprezentowana przez Sąd Okręgowy w Białymstoku w wyroku z dnia 23 maja 2013 roku, sygn. akt V Pa 40/13 oraz Sąd najwyższy w wyroku z dnia 13 listopada 2013 roku, sygn. akt I PK 110/13. W ostatnim z przywołanych orzeczeń Sąd Najwyższy zaznaczył, że jeśli w harmonogramie pracy został wskazany dyżur, to po jego odbyciu przez zatrudnionego nie można części jego godzin zaliczyć do pracy w nominalnym czasie i wypłacać za nie tylko wynagrodzenia zasadniczego. Należy się wówczas także dodatek za dyżur wypłacany w wysokości jak za godziny nadliczbowe.

Przykład 2: Lekarz od poniedziałku do czwartku wykonuje pracę w normalnych dla siebie godzinach, przykładowo od 8.00 do 15.35 (7 godz. 35 min dobowego wymiaru czasu pracy zgodnie z art. 93 ust. 1 u.d.l.). W czwartek podmiot leczniczy – pracodawca – zobowiązuje lekarza do pełnienia po odbyciu pracy w normalnych godzinach pracy (vide: art. 95 ust. 2 u.d.l.) dyżuru medycznego w godzinach od 15.35 do 8.00 rano następnego dnia. Z uwagi na obowiązek udzielenia przez pracodawcę w takim przypadku obowiązkowego 11-godzinnego okresu odpoczynku stosownie do treści art. 97 ust. 2 u.d.l., w podanym przykładzie lekarz zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy („na pełen etat”) nie wypracuje obowiązującego go przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy z uwagi na nieobecność w pracy w piątek. Przy przyjęciu II koncepcji pracodawca zobowiązany jest wypłacić lekarzowi wynagrodzenie wynikające z umowy o pracę (zasadnicze wraz z ewentualnymi dodatkami) pomimo niewypracowana przez lekarza obowiązującego go normalnego czasu pracy (w ujęciu tygodniowym/miesięcznym), a także wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych za każdą godzinę pełnienia dyżuru medycznego, uwzględniając odpowiednią stawkę 50% dodatku do wynagrodzenia zasadniczego lub 100% dodatku do wynagrodzenia zasadniczego, w zależności od pory i rodzaju dnia pełnienia dyżuru medycznego (art. 1511 §1 k.p. w zw. z art. 95 ust. 5 u.d.l.).
Oprócz powyższych dwóch koncepcji, które w praktyce funkcjonują już od dłuższego czasu, wspomnieć należy również na trzecią, będącą niejako rozwiązaniem pośrednim dla tych dwóch powyższych przykładów. Punktem wyjścia dla niej jest fundamentalne założenie wypływające z art. 80 zd. 1 Kodeksu pracy, zgodnie z którym wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną. Innymi słowy, koncepcja opowiada się za wypłatą dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych za każdą godzinę pełnienia dyżuru medycznego zgodnie z założeniami wypływającymi z art. 1511 §1 k.p. w zw. z art. 95 ust. 5 u.d.l., jednakże w odniesieniu do wynagrodzenia zasadniczego za normalny, „niedyżurowy” czas pracy pozwala ona wypłacić pracodawcy wynagrodzenie niepełne, odpowiadające wymiarowi faktycznie przepracowanego czasu pracy.
Przykład 3: Lekarz od poniedziałku do czwartku wykonuje pracę w normalnych dla siebie godzinach, przykładowo od 8.00 do 15.35 (7 godz. 35 min dobowego wymiaru czasu pracy zgodnie z art. 93 ust. 1 u.d.l.). W czwartek podmiot leczniczy – pracodawca – zobowiązuje lekarza do pełnienia po odbyciu pracy w normalnych godzinach pracy (vide: art. 95 ust. 2 u.d.l.) dyżuru medycznego w godzinach od 15.35 do 8.00 rano następnego dnia. Z uwagi na obowiązek udzielenia przez pracodawcę w takim przypadku obowiązkowego 11-godzinnego okresu odpoczynku stosownie do treści art. 97 ust. 2 u.d.l., w podanym tu przykładzie lekarz zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy („na pełen etat”) nie wypracuje obowiązującego go przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy z uwagi na nieobecność w pracy w piątek. W takiej sytuacji pracodawca powinien wypłacić wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych za każdą godzinę pełnienia dyżuru medycznego, uwzględniając odpowiednią stawkę 50% dodatku do wynagrodzenia zasadniczego lub 100% dodatku do wynagrodzenia zasadniczego, w zależności od pory i rodzaju dnia pełnienia dyżuru medycznego (art. 1511 §1 k.p. w zw. z art. 95 ust. 5 u.d.l., natomiast wynagrodzenie zasadnicze powinien wypłacić jedynie za pracę faktycznie wykonaną, w tym przykładowym przypadku powinno ono wynosić 4/5 wynagrodzenia lekarza.
Za tą trzecią koncepcją, do której przychyla się także autor niniejszego opracowania, opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 października 2013 roku sygn. III PK 110/12, wskazując w tezie swojego wyroku, że lekarz, który godzi się na pełnienie dyżurów w rozmiarze wyłączającym możliwość wykonywania pracy w pełnym wymiarze normalnego czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie nabywa prawa do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany z tego powodu w normalnym czasie pracy (art. 80 i art. 81 § 1 k.p. w związku z art. 32ja ust. 1 ustawy z 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej).

Kancelaria
Tomasz Bednarczyk

Tomasz Bednarczyk – aplikant radcowski z Kancelarii Prawnej

Filipek & Kamiński sp.k. 

 

następny artykuł